Біздің мақаламыздың ерекшелігі сол, бұнда құлпытастар мен сағана, кереге там, кесене қабырғаларындағы суреттер де эпитафияға жатқызылып, киелі мәтін ретінде талданады.

Себебі қабірүстіндегі суреттер ерте замандардағы адамдардың мифологиялық таным-түсінігін, кейінгі замандағы қоғамдық ортаның тұрмыс-тіршілігін, өмір мен өлім туралы философиялық, діни көзқарастарын бейнелейтін тұтас мәтін деуге болады.

Мақалада қазіргі әдебиеттану, мәтінтану ғылымында эпитафияға берілген анықтамаларға, эпитафияның жанрлық сипаты мен мәтіндік ерекшелігі туралы көзқарастарға талдау жасалынады.

Ерте дүниедегі қабірүсті жазбалары мен сурет-бейнелері және кейінгі дәуірлердегі жерлеу орындарындағы суреттер (петроглифтер) салыстырылады, түркі халықтарына тән таным-түсінік, оның қазақ халқының салт-дәстүрінде сақталған іздері қабірүсті суреттері арқылы түсіндіріледі.

Олай болса, адамзаттың жазуға деген сұранысы о дүние мен бұл дүниені байланыстыруға арналған қабір басындағы мәтіндерді туғызды.

Эпитафияны әдеби жанр ретінде немесе әдеби мәтіннен мүлде бөлек қабір басындағы хабарлама ретінде қарастыратын, эпитафиялық мәтіндерді дискурстық сипатта, сакралды әлем мен күнаһар дүниенің арасын байланыстырушы адресат факторы ретінде талдайтын зерттеулер бар.

Сол арқылы қабірдегі жазбаны оқушы мен іс жүзіндегі әдеби шығарманың оқырманын салыстыруға болады.

Материалдар мен әдістер.

Арутюнян қабірүсті жазбалары мен эпитафия бір-бірімен барабар емес дейді.

Маңғыстау мен Үстірт аймағы жерлеу орындарынан XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында белгілі бола бастаған, ғылымда «петроглиф» деп аталатын суретті бейнелер туралы С.

Маңғыстау мен Үстірт аймағы жерлеу орындарынан XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында белгілі бола бастаған, ғылымда «петроглиф» деп аталатын суретті бейнелер туралы С.

Жетібавтың төмендегі пікірі біздің осы ойымызды бекіте түседі: «Сонау жоғарғы палеолит дәуірінде пайда болып, қазіргі заманға келіп кеткен жартастағы суреттер мен жазу-сызулар – бір жағынан, оларды салған адам баласының рухани жан-дүниесін көрсететін «ашық аспан астындағы галерея» болса, ал екінші жағынан, өткен дәуірлер мен қоғамдар тарихы үшін теңдессіз дерек көздерінің бірі болып табылады» (Самашев, Жетібаев, 2005: 3).

Жетібавтың төмендегі пікірі біздің осы ойымызды бекіте түседі: «Сонау жоғарғы палеолит дәуірінде пайда болып, қазіргі заманға келіп кеткен жартастағы суреттер мен жазу-сызулар – бір жағынан, оларды салған адам баласының рухани жан-дүниесін көрсететін «ашық аспан астындағы галерея» болса, ал екінші жағынан, өткен дәуірлер мен қоғамдар тарихы үшін теңдессіз дерек көздерінің бірі болып табылады» (Самашев, Жетібаев, 2005: 3).

Егер біз тастағы суреттерді көркем туынды ретінде қарастырсақ, әрбір көркем шығарма (туынды) дүниені тану мен ұйымдастырудың индивидуалды-авторлық концепциясын танытады.

Егер біз адамзат, оның жаратылуы, ғалам мен адам қарым-қатынасы туралы ежелгі танымды миф деп қарастыратын болсақ, осындай танымның өнерде таңбалануы метамәтін арқылы кейінгі ұрпаққа символданып жетуі мүмкін (Аймұхамбет, Жұмағазина, Дәлелбекқызы, Айтуғанова, Сейпутанова, 2021: 200).

Мәтіннің кумулятивтік қызметі ғасырлар бойы адамзат қалыптастырған білім мен мәдениетті сақтап жеткізуінде болып отыр.

Олай болса, құлпытас беттеріндегі суреттер – тілсіз (бейвербалды) мәтіндер, қазіргі адамдар біле бермейтін тұңғияқ білім мен ақпараттың жеткізушісі, байырғы мифтерді жаңа мазмұнда жеткізуші метамәтіндер деп бағалаймыз.

Көне түркілік жартас суреттерінде (Алтай, Саян, Сібір, Моңғолия, Оңтүстік Қазақстан) міндетті түрде таутеке, арқарларға басымдық берілсе, Маңғыстау мен Үстірттегі қабір басындағы суреттердің басым көпшілігі жылқыларға арналады.

Маңғыстау петроглифтерін зерттеген З.Самашев пен Ж.Жетібаевтің еңбегінде Маңғыстау мен Үстірттегі жерлеу орындарында жылқы бейнелеріне сәйгүлік (адай жылқысы) және қазанат тәрізді қазақтың асыл тұқымды жылқылары алынғандығы айтылады (Самашев, Жетібаев, 2005: 20-21).

Сақ қорғандарынан табылған ат-әбзелдері мен аттың қаңқасының жанындағы қоңыраулар – осының дәлелі (Ажигали, 2001: 175).

Бірақ, бір қызығы, Маңғыстау мен Үстірттегі «өлілер шығанағында» сақталған петроглифтерде қанатты жылқылар көрінбейді.

Ежелгі сақтар мен сарматтардан қалған өнер қолданбалы туындыларында жабайы түйелердің (қаптағайлардың) таңқаларлық бейнесін кездестіреміз, соның бірі – айыр түйелердің (бактрияндардың) жыртқыш аңдармен, кейде өзара шайқасын бейнелейтін сценалар.

Екінші – түйе арғы, бастапқы дүние, кейінірек төменгі дүниенің тұлғасы ретінде білім мен танымға ие (мысалы, Ойсылқара).

Бұдан шығатын қорытынды, өлілерге арналған жазба-таңбаларда төрт түлік малдан түйе мен жылқы малының айшықталуы ежелгі заманнан сақталып келген протүркілік танымның жұрнағы болуы керек.

Жылқы мен түйенің киелілік сипаты, дүниенің жаратылуы мен жоғарғы және төменгі дүниені байланыстырушы медиаторлық образын қабір басындағы сурет-сызбалар, тілсіз эпитафиялар арқылы белгісіз шебер мәңгілікке бәдіздеп қалдырған.

Жылқы мен түйенің киелілік сипаты, дүниенің жаратылуы мен жоғарғы және төменгі дүниені байланыстырушы медиаторлық образын қабір басындағы сурет-сызбалар, тілсіз эпитафиялар арқылы белгісіз шебер мәңгілікке бәдіздеп қалдырған.

Қабір басында бейнеленген арқарлар мен арлан бөрі ненің нышаны?

Маңғыстау петроглифтеріндегі аңдар бейнесінде жылқы мен түйеден кейінгі орында арқарлардың (таутеке сирек кездеседі) суреті тұр.

А.Медоев мұз дәуірінің аяқ шеніне қарай мүйізтұмсық алғашқы бизон мен алғашқы сыйыр тұқымдас тұрлардың құрып бітуіне байланысты олардың жартаста бейнелеу дәстүрі Сарыарқада тоқтап қалады да жаңа тас ғасырының аяқ кезінде Сарыарқаның жартас беті өнерінде бұқа бейнесі қайта көрініс беретінін жазады (Медоев, 1979: 169).

II мың жылдықтардың арғы жағында болуы керек, Н.К.Верещагин мен Н.Н.Мельникованың деректері бойынша, Алтайды тұрлар XVIII ғасырдың ортасына дейін мекендеген деген пікір айтады (Кадырбаев, Марияшев, 1977: 171-172).

Маңғыстау жерлеу орындарындағы суреттер осы аймақты мекендеген ежелгі сақ, ғұн тайпаларының, оғыздар мен қыпшақтардың, ноғайлылардың, кейінгі адайлардың дүние танымын жинақтаған ерекше өнер жиынтығы деуге болады.

Медоевтың: «Бұл адайлардың еуразиялық шаманизм мен Түркістан, Хорасан шайқылары әкелген суфизм тұжырымдамасының тоғысуынан туған дүниетанымның нәтижесі еді» (Медоев, 1979: 171), – деген бағасының астарында үлкен мән бар.

Қабірүсті суреттері арқылы берілген тілсіз мәтіндер тек өмір мен өлім, ана дүние мен осы дүние, фәни мен бақи арақатынасын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен бірге адамзаттың мамыражай өмірі, тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, дүниеге көзқарасы да қоса беріледі.

Қабірүсті суреттері арқылы берілген тілсіз мәтіндер тек өмір мен өлім, ана дүние мен осы дүние, фәни мен бақи арақатынасын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен бірге адамзаттың мамыражай өмірі, тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, дүниеге көзқарасы да қоса беріледі.

Қабірүсті суреттері арқылы берілген тілсіз мәтіндер тек өмір мен өлім, ана дүние мен осы дүние, фәни мен бақи арақатынасын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен бірге адамзаттың мамыражай өмірі, тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, дүниеге көзқарасы да қоса беріледі.

Қазақ және өзбек халықтарының ортақ әдеби мұраларын салыстырмалы түрде қарастыруда, ұқсас сөз өнерінің генезисі мен типологиясын зерттеуде әлі де бажайлап қарастыратын мәселелер аз емес.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы қазақ және өзбек әдеби байланысының кемелденген кезеңі болды.

Мақалада қазақ және өзбек әдеби байланысының мысалы ретінде Мағжан мен Чолпан шығармашылығындағы ортақ сарындар қарастырылады.

Қазақ және өзбек әдеби байланысында түрікшілдігімен ерекшеленетін Мағжан мен Чолпанның шығармашылығындағы ортақ сарындар арнайы зерттеуді қажет етеді.

Көрнекті жазушылар мен ғалымдар Садриддин Айни мен Мұхтар Әуезов осы елдердегі салыстырмалы саланың негізін қалады.

Көрнекті жазушылар мен ғалымдар Садриддин Айни мен Мұхтар Әуезов осы елдердегі салыстырмалы саланың негізін қалады.

Әдеби байланыстар мен аударма саласы бойынша Ш.Қ.

Қазақ және өзбек әдеби байланысының мысалы ретінде Мағжан мен Чолпан шығармашылығындағы ортақ сарындардың тарихи негіздерін және олардың даму ерекшеліктері анықталды.

Материалдар мен әдістер.

Мақалада қазіргі әдебиеттану ғылымында қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс-тәсілдер пайдаланылды, тарихи-салыстырмалы, мәдени-тарихи, әлеуметтік, мәтіндік талдау, салыстыру, баяндау, жинақтау және типологиялық әдістер қолданылды.

Қазақ және өзбек әдебиетінің ортақ тақырыптары мен ұқсас әдеби бағыттары азатшыл немесе отаршылдыққа қарсы кезеңде айқын көрінді.

Түркі әлемінің қоғамтану және гуманитарлық ғылым саласы мамандарының басты міндетінің бірі – әлемнің барлық түркі тілдес халықтарының тарихын, мәдениеті мен әдебиетін зерттеу.

Бұл ағымның нақты мысалы ретінде қазақтың Мағжан ақыны мен өзбектің Чолпан шайырының ғұмыры және шығармашылығын салыстыра қарастырамыз.

Мағжан Жұмабаев пен Чолпан деген атпен танымал болған Абдүлхамид Сүләйманидің өмір сүрген кезеңдері, ойлары, сезімдері, әдеби тақырыптары, жалпы ғұмыр-тарихы мен тағдыры ұқсас болып келеді.

Араб және парсы тілдері арқылы дәстүрлі ислам мәдениеті мен әдебиетін меңгерген Мағжан мен Чолпан тәлім жолының кейінгі кезеңдерінде орыс-түзем мектептерінде оқып, орыс тілін үйренді және осылайша орыс және батыс әдебиеттерімен жақын танысты.

Араб және парсы тілдері арқылы дәстүрлі ислам мәдениеті мен әдебиетін меңгерген Мағжан мен Чолпан тәлім жолының кейінгі кезеңдерінде орыс-түзем мектептерінде оқып, орыс тілін үйренді және осылайша орыс және батыс әдебиеттерімен жақын танысты.

Әуезов (1929) Мағжанның жаңашылдығы мен жазу қабілетіне қатысты: «Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін.

Түркістан халқының экономикалық, әлеуметтік және мәдени артта қалуының себебін Ресейдің отарлық саясаты деп білген басқа да зиялылар қатарында Чолпан өз еңбектерімен халықтың мәдениеті мен білім деңгейін көтеру жолында аянбай еңбек етті.

Олардың пікірінше, Түркістан мен Еділдегі түркі халықтары өздерінің автономды үкіметтерін құрған кезде ғана бұл үкіметтерді большевиктер мойындайтын еді.

Чолпанның «Кеше мен күндіз» (Кеча ва кундуз) атты романы заманының өзекті мәселесі болған әйел тағдырына арналған.

«Кеше мен күндіз» романын Ж.

Мен не үшін, оны сүйдім мен.

Мен не үшін, оны сүйдім мен.

Ол үшін өртендім, жандым, күйдім мен,

Басымды, жанымды өртке бердім мен,

Мен сүйіп, мен сүйіп, кімді сүйдім мен?

Мен сүйіп, мен сүйіп, кімді сүйдім мен?

Мен сүйіп, мен сүйіп, кімді сүйдім мен?

Мен сүйген сүйіктім – соншалық гөззәл,

Өзбек ақынының қазақ ақындарымен сабақтас тұстарын қарастыратын болсақ, Мағжан мен Чолпанның өмірлік ұстанымдары, идеялары, білімдері, сезімдері, бағыттары және лирикалық-поэтикалық эстетикасы бір-біріне өте жақын екенін көреміз.

Мұсаоғлы бауырлас түркі әдебиетіндегі аударма мәселесі туралы: «Батыс өркениетінің әсерімен ХІХ ғасырдың аяғына қарай ауызша және халықтық әдебиетке негізделген, әрі поэзиялық, әрі прозалық жаңа түркі халықтарының әдебиеті ХХ ғасырда барлық жанрлар мен әдеби формаларда орын алды (роман, повесть, пьеса, өлең түрлері және т.б.).

Екі ақын да білім беру жүйесі мен мектептерге үлкен мән берген.

Мағжан 1922 жылы Орынборда арнайы «Педагогика» оқулығын жазса, Чолпан жастар мен әйелдерді білім алуға, қоғамдық өмірге араласуға үндейтін көптеген өлеңдер мен мақалалар жазды.

Мағжан 1922 жылы Орынборда арнайы «Педагогика» оқулығын жазса, Чолпан жастар мен әйелдерді білім алуға, қоғамдық өмірге араласуға үндейтін көптеген өлеңдер мен мақалалар жазды.

Мағжан мен Чолпан – ұлты мақтаныш ететін дарынды ақындар.

Сондықтан да Мағжан мен Чолпан тек қазақ пен өзбек үшін ғана емес, бүкіл түркі әдебиеті үшін де ұлы тұлғалар қатарынан орын алды.

Өмір сүрген уақыты мен шарттары, идеялар әлемі, білім жолдары мен қызмет салалары, дүниетанымдары ұқсас екі ақын ұлттық рухқа құрылған тарихи туындылар, сыршыл лирикалық және өткір әлеуметтік өлеңдер жазды.

Өмір сүрген уақыты мен шарттары, идеялар әлемі, білім жолдары мен қызмет салалары, дүниетанымдары ұқсас екі ақын ұлттық рухқа құрылған тарихи туындылар, сыршыл лирикалық және өткір әлеуметтік өлеңдер жазды.

Олар тілді, әдебиетті, ұлттық мәдениет пен тарихты, бостандықты, тәуелсіздікті, әйелдер мен адам құқықтарын кеңінен жырлап, эпикалық, лирикалық сезімталдықпен әлеуметтік қайғы-қасіретті қамтыды.

Мағжан мен Чолпанға ортақ тақырыптарды келесідей топтастыруға болады:

Отан мен ұлт түсінігі;

Отан мен ұлт түсінігі туралы тарқатсақ, екі ақын өлеңдерінде отаны – Түркістан, ал ұлты – тарихта ортақ тамыры бар түрік болып сипатталады.

Ал өзбек шайыры Чолпан Мағжанның бұл өлеңіне жауап ретінде Түркістан мен Тұранды ұлттық рухтың тірегі етіп, отаршылдыққа қарсы күресте жұдырықтай жұмылуға үндеді:

Қазақ пен өзбектің қос ақыны «Түркістан» мен «Тұран» деген асыл сөздерді естігенде, түрік халқының әрбір азаматы еңсесін көтеріп, мақтанышқа толы тарихын есіне алып, бір тамырдан жапырақ жайған бауырларын сағынатынын жырлады.

Түркістан мен Тұран – тең ұғымдағы тел ана немесе екі атпен аталған Отан еді.

Мағжанның «Алыстағы бауырыма» өлеңі мен Чолпанның «Туфон» өлеңі Анадолы түріктерінің азаттық күресіне арналып жазылған еді.

Екі ақын да Түркияға Түркістан мен Тұранның бір бөлігі ретінде қарады.

Түркістанның қос ақыны Мағжан мен Чолпанның аталған өлеңдері үлкен мәнге ие.

Олар түрік туысқанын өмір мен өлім соғысында қайраттандырып, тілеуқорлық танытады.

Түрікшілдер мен жәдитшілдер бостандық пен тәуелсіздік идеясына көп мән берген, Мағжан мен Чолпан поэзиясында бостандық пен тәуелсіздік идеялары да үндесіп жатады.

Түрікшілдер мен жәдитшілдер бостандық пен тәуелсіздік идеясына көп мән берген, Мағжан мен Чолпан поэзиясында бостандық пен тәуелсіздік идеялары да үндесіп жатады.

Өйткені ұлт интеллигенциясы Түркістанның артта қалу себебі мен құлдыққа түскен тағдырын надандықтан деп білді.

Мағжан мен Чолпанның поэзиясында бостандық пен тәуелсіздік идеяларын өзек еткен көптеген өлеңдер кездеседі.

абақтыдан шыққанда», «Жауынгердің жыры», «Мен кiм?», «Бостандық» т.б.

Жырлармын мен жан атып.

Мағжан ақын аталмыш өлеңінің соңында: «жансам мен жанайын өз өлеңіммен, қалайда жұртымды оятам, ендеше несіне жасымды төгем» – деп қорытындылайды.

Мағжан мен Чолпан да бұл мәселеге көп көңіл бөлді.

Өзбек шайырының мұндай теңеулері қыздардың да білім алып, толыққанды адам қатарына қасылуына шақырған «O’zbek Qizi Uchun» (Өзбек қызы үшін), «Sharq Qizi» (Шығыс қызы), «Men va Boshqalar» (Мен және басқалар), «Navruz Kunida» (Наурыз күнінде), «Keptar» (Көгершін), «Sharaflik Xizmat» (Абыройлы қызмет), «Qiz Qo’shigi» (Қыз өлеңі), «Paranji» (Паранжа-бүркеніш), «Kelinchak» (Келіншек), «Erkin Singilga» (Еркін қарындасқа) т.б.

Мағжан мен Чолпанның тарихи және мифологиялық кейіпкерлерді аңсау мотивіндегі шығармалары да сарындас болып келеді.

Мағжан мен Чолпанның өлеңдерінен күрескерлік рух, түрікшілдік сарын есіп тұрады.

Біздіңше, Мағжан мен Чолпанның және қазақ пен өзбек әдебиетінің басқа да өкілдері шығармашылығында түрікшілдік сарынның көрініс табуы отаршылдыққа қарсы бірігуге деген тілектен туса керек.

Мағжан мен Чолпан қазақ пен өзбек халқын отаршылдықтан қалай құтқаруға болады, надандық шыңырауынан қалай шыға аламыз деген сұрақтарға жауап іздеді.

Жәдитшіл идеяларымен жетілген Мағжан Жұмабаев мен Абдүлхамид Чолпанның өмір сүрген кезеңдері, ойлары, сезімдері, әдеби тақырыптары өзара үндеседі.

Мағжан

Мағжан мен Чолпанның шығармашылығы Отан

Мақалада автордың бүлдіршіндер мен жасөспірім балаларға арнап жазылған еңбектерінің ұлттық құндылықтары мен тәрбиелік мәні, балаға қандай эстетикалық ләззат сыйлайды деген мәселелер қарастырылып, жазу барысында идеяны жеткізуде қандай тәсілдер пайдаланғаны анықталды.

Мақалада автордың бүлдіршіндер мен жасөспірім балаларға арнап жазылған еңбектерінің ұлттық құндылықтары мен тәрбиелік мәні, балаға қандай эстетикалық ләззат сыйлайды деген мәселелер қарастырылып, жазу барысында идеяны жеткізуде қандай тәсілдер пайдаланғаны анықталды.

Тілі қарапайым, баланың қабылдауына жеңіл, дейтұрғанмен көркемдік деңгейі жоғары, тәрбиелік мәні мен еңбексүйгіштікке баулитын шығармаларының қатары молдығы талдау барысында анықталып, қандай шығармаларынан бала бойына қайсыбір құндылықтарды сіңдіре алатындығы баяндалды.

Автордың тіл ерекшелігі мен жалпы шығармашылық патенциялына ғылыми түрде баға берілді.

Материалдар мен әдістер.

Бүгінгі күні жас қаламгерлер арасында «әдебиет – ардың ісі», «әдебиет –ұлттың тәрбиелік құралы» деген ұғымдарды ысырып, жазушы қиялына шектеу қоюға болмайтынын, айтар ойы мен әкелер жаңалығына баса назар аудару керектігін жиі айтатын болды.

Тіпті жаргон сөздер мен бейпіл сөздерді де қосуды әдетке айналдыруда.

Мен туралы жазыпты.

Иә, мен.

Әжем мен оның құрбыларына «Батырлар жырын» оқып беретінімді, олардың кей тұста еңкілдеп жылайтынын, бәрін-бәрін жазыпты.

Балтакең осы жайды бізге айтып, «Мен де қумын ғой...

Автор еңбекке ұмтылған Сатыпалды мен Есболдың әрекеттерін баяндау арқылы тәуелсіздік алған жылдардағы халықтың хал-ахуалын да көрсетіп өтеді.

Әкесі мен шешесі мектепте ұстаз.

Атасы мен әжесінің мардымсыз зейнетақысы не болады?

Бір образ арқылы үлкенді құрметтеу, ата мен әженің орны, дәрежесі тамаша көрсетілген.

Сүттібектің ешкісі Қанаттың ағаштарын жеп қойғанда қаншама төккен тер, еткен еңбек далаға кететіндігін әкесі мен Сүттібектің диалогы арқылы жеткізеді.

Әңгіме сюжеті Амантай мен Ескермес деген мектеп оқушысының қалаға қыдырып қайтуына құрылған.

Атай мен әжей артта тікейіп тұр екен.

Мен Балтекеңнің стилімен жазып көрейінші деп талпындым.

Көз көрген замандасы Ертай Айғалиұлының пікірінен Б.Әділдің қазақ әдебиетінің қайнарынан қанып ішіп, білімі мен талантын шығармашылық лабораторияда қатар қолдана алған аз жазушының қатарына жатқыза аламыз.

Б.Әділдің «Қошқар неге қамкөңіл» әңгімесінде жаңа ортағы бейімделе бермеген адам мен жануардың хәлі суреттеледі.

Образды күйде мұң мен мейірімнің таразының басында теңселгенін философиялық қабаттар арқылы жеткізеді.

Әуелі туған жердің бәрінен ыстықтығы, мейірім жоқ жерде достық жоқтығы, жақсы көру мен жек көрудің арасы сынық сүйем екендігін автор образдар арқылы көрсетеді.

Ортаға бой үйретудегі кейіпкердің сыртқы бейнесі мен ішкі жанын қатар сипаттау арқылы ғана жазушы кейіпкердің психологиясын негізгі планға шығара алады.

Б.Әділ шығармадағы кейіпкер психологиясын айқын көрсетуде, адамның ішкі жан дүниесінің көрінісі мен сыртқы болмысын суреттеуде таразы басын тең ұстап отырады.

Автор Серіктің баяндауындағы: « – Туып-өскен жерімдегі сыныптастарымды сағындым» диалогы арқылы ішкі жанды көрсетсе, сыртқы тәнін «Жаңа қошқардың көзінде жас бар екен» деп қошқарды суреттеу арқылы адам мен жануарды қатар сипаттау арқылы психологиялық параллелизм арқылы береді.

әңгімелерінде туған жерге, өскен ортаға сағыныш мотиві бейнеленсе, «Мұғалім» повесті мен «Шығарма қалай туды» әңгімелерінде ананың балаға деген сағынышы суреттеледі.

Халықтық ертегі мен авторлық ертегінің айырмашылықтары болғанымен атқаратын қызметі бір.

Әділдің ертегілер мен мысал әңгімелері де адамды татулық пен мейірімділікке, ізгілікке шақырып, еңбекке баулиды.

мен «Қара пышақ», «Қырсық тас», «Сотқар бәтеңке» т.б.

Өзге де әңгімелері – бастауыш сынып оқушылары мен орта сынып оқушыларына тәрбиелік мән беретін, оқушылардың күнделікті өмірі қамтылған қызықты шығармалар.

Елубаевтың лирикалық өлеңдерінің, жұмбақтары мен жаңылтпаштарының мазмұндық һәм формалық ерекшеліктеріне тоқталады.

Ақынның этнографиялық пайымдауларына, төрт түлік мал мен ұлттық тағам түрлері туралы өлеңдеріне, қазақтың туыстық байланыс жүйесі мен тілдің грамматикалық заңдылықтары туралы жазған көркем туындыларына талдау жасап, олардың балалар әдебиетіндегі орнын көрсетеді.

Ақынның этнографиялық пайымдауларына, төрт түлік мал мен ұлттық тағам түрлері туралы өлеңдеріне, қазақтың туыстық байланыс жүйесі мен тілдің грамматикалық заңдылықтары туралы жазған көркем туындыларына талдау жасап, олардың балалар әдебиетіндегі орнын көрсетеді.

Бүлдіршіндер ақынның өлеңдерін жатқа оқып, қаламгерлер мен әдебиеттанушы мамандар шығармаларына жоғары баға берді.

Материалдар мен әдістер.

Балаларға арналған шығармаларды – өлеңдер мен әңгімелерді, пьесалар мен ойындарды, аудармаларды гуманитарлық ғылымның заманауи парадигмалары аясында зерттеп-зерделеу қазіргі әдебиеттану ғылымының басты міндеттерінің бірі болып саналады.

Балаларға арналған шығармаларды – өлеңдер мен әңгімелерді, пьесалар мен ойындарды, аудармаларды гуманитарлық ғылымның заманауи парадигмалары аясында зерттеп-зерделеу қазіргі әдебиеттану ғылымының басты міндеттерінің бірі болып саналады.

Тау көргем жоқ мен әлі.

Ол не жазса да, адам мен табиғатты етене байланыстырып отырып жазады.

Ақын табиғат құбылыстарын қазақы таным мен түйсікке сүйене отырып суреттегенде, ол әрі ұлттық тәрбиенің қайнар-бұлағына, әрі оқушының экологиялық сауатын ашуға қызмет ететін құндылыққа айналады.

«Қаламгерлер көркем туындыларымен балалардың сезім мен ойын өсіреді, өмір тәжірибелерін байытады, ізгілікке тәрбиелейді», – дейді балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Г.Орда (Орда, 2022: 48).

Ақын осы кітабында қазақтың ұлттық ойындарын (тай үйрету, көкпар, асық, ләңгі), тағамдары мен сусындарын (шұбат, қымыз, саумал, айран, қатық, сүт, құрт, әсіп, қазы, сорпа, соғым, шыжық), салт-жоралғыларын (бәсіре, құлжа) т.б.

«Өзінің атаулы малымен бірге өскен бала еркін болып, кішкентайынан мал қадірін біліп, шаруаға икемді келеді» (Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі, 2017: 611).

Автор бұл жай ғана дене тәрбиесі емес, жігіттің ақылы мен күш-қуаты сынға түсетін, жауынгерлік рухын шыңдайтын, стратегиялық тұрғыдан ойлауға итермелейтін терең мәні бар ойын екенін осылайша ұғындырғандай болады.

Ақынның төрт түлік мал түрлерін мысалға келтіре отырып қазақтың ұлттық құндылықтарын, отбасылық салт-жоралғылары мен өмірдің заңдылықтарын ұштастырып жіберуі қызық әрі маңызды.

Баланың көз алдына өзіне етене жақын ұғымдар келе қалып, салыстыру, теңеу арқылы бұған дейін белгісіз болып келген тақырыптар мен мәселелерді оңай үйренеді.

Жалпы айнала-тіршіліктегі көріп-біліп жүрген құбылыстар мен заттарға қатысты жұмбақтардан бөлек, ақынның жұмбақтарын әріптер туралы жұмбақтар, спорт туралы жұмбақтар, сандарға байланысты жұмбақтар деп бөлуге болады.

Оған ақынның анаграммалары мен метеграммаларын, шарадалары мен есеп өлеңдерін жатқыза аламыз.

Оған ақынның анаграммалары мен метеграммаларын, шарадалары мен есеп өлеңдерін жатқыза аламыз.

Өйткені, бала мен ойын егіз ұғымдар.

Ақын «Бастауыштар мен баяндауыштар» деген өлеңінде қазақ тілінің грамматикасын балаларға өз тілімен үйретеді:

Мен айтсам,

Әртүрлі образдармен таныса отырып балалар қазіргі заманның тыныс-тіршілігін, өткен дәуірдің келбетін, замана шындығы

Психологизм көркем шығармадағы адамның ішкі жан дүниесі мен сезімін, сырын айшықтайды.

Өлеңдегі көркемдік құралдарды зерттеу мен олардың қызметін анықтауды психологизм аясында да қарастыру қажет.

Әрбір өлең ақынның ішкі шығармашылық қуаты мен уақыт тынысын дөп беруімен маңызды.

Өмірден көргенін, айналасындағы қоғамның әр қилы сипатын өз танымының елегінен өткізіп, оны шығармасында әсем жеткізу амалдары мен әдістерін лайықты орнында қолдану арқылы өнер тудыру ақынның асыл арманы, алға қойған мақсаты болуы керек.

Кейіпкердің кемел мінез-құлқы мен сұлу сымбаты тамсануға лайық.

Лирикада кейіпкердің ішкі жан дүниесі, өмірінде орын алып, айналасында болып жатқан оқиғаларға бей-жай қарай алмайтын танымдық қасиеті, мінез көрсетуі мен үн қатуы, сезімі сырлы сөзбен әсерлі бейнеленеді.

Әдебиет пен психология арасындағы пәнаралық ұғымдардың өзара ұқсастықтары мен айырмасын және байланысын айқындау қай кезде де алдыңғы кезекте тұрады.

Лирика арқылы ақын өзінің рухани әлемі мен кейіпкерінің ішкі жан сарайын толық суреттеп береді.

Материалдар мен әдістер.

Адам болмысының көркем әдебиеттегі көрінісі ішкі жан дүниесі мен сыртқы келбетінің сәйкес суреттелуі арқылы жүзеге асады.

психопоэтикa aясындa әдеби шығaрмaдaғы aдaмның жaны мен тәні, іші мен тысы aрасындaғы сaбaқтaстық, олaрдың көркемдік-эстетикaлық қызметі қaрaстырылaды.

психопоэтикa aясындa әдеби шығaрмaдaғы aдaмның жaны мен тәні, іші мен тысы aрасындaғы сaбaқтaстық, олaрдың көркемдік-эстетикaлық қызметі қaрaстырылaды.

Жак Мартин «Тұлға психологиясын біртұтас қарастыру қажет пе?» мақаласында қазіргі психологиядағы Эрик Джонсонның жалпы адамзаттың немесе тұлғаның психологиясын жалпылай қарастыру мен қарапайымдарынан бірлікте қарастыру туралы пайымына «Жеке тұлғаның прогрессивті психологиясы қажет деп ойлаймын» (Мартин, 2015: 31) деп қолдау білдіреді.

Тұлға психологиясын зерттеулерде шығармашылық тұлға мен оқырман (көрермен, тыңдарман) қабылдауының ерекшеліктерін де ескеру қажеттігі аңғарылады.

Сәрсенбаева мен А.

Кітаптың алғашқы беттерінде «Қуат жыры» өлеңінде лирикалық қаһарманның өткенін бағалап, бүгініне жаңа серпінмен іс етпек мақсатын бейнелі түрде «еңку», «серпу», «күрсіну» мен «сілкіну» арқылы береді.

Күрсіну – ішкі жан дүниесі алай-дүлей болған қаһарманның рухани күйзелісін, өмірден алған соққыларын, қайғы-мұңы мен қасірет-шерін сыртқа шығарудың тәсілі.

Өлеңдегі кейіпкер әрекеті мен әрекеттен туатын құбылыстар арасында үйлесім мен табиғи байланыс бар.

Өлеңдегі кейіпкер әрекеті мен әрекеттен туатын құбылыстар арасында үйлесім мен табиғи байланыс бар.

тесті», «Қызылқұм мен Қарақұмды ...

Қызылқұм мен Қарақұмды –

көз жасынан тоқылған», «әр өрмегі сезімменен, сағынышыммен боялған» деген ақын екі ортада лирикалық қаһарманның, ақынның қайғысы мен көрген қиыншылықтарын сөз етеді.

Ақынның шығармашылық шеберлігі қазақ тілінің мол қорын орынды қолдана алуы мен көркемдігін келістіре суреттеуінен танылады.

Ақынның риторикалық сұрақпен өтпелі өмірдің, көшпелі уақыттың көшіне ілесе отырып қалпыңды сақтау мен болмысыңды таза ұстау мәселелеріне көңіл бөлгенін аңғаруға болады.

Олардың қаламынан туған дүниелер еліміздің тарихы мен бүгінін жалғаған, болашағына алаң көңілдің жемісі.

Уақыт талабына сай замандас ақындар өз шығармашылығында психологизмге, философиялық ойларға, рухани жетілу мен дамуға ерекше көңіл бөледі.

Ақындардың көркемдік қуатын, қиял мен қисынға шеберлігін танытады.

Шығарманың бас кейіпкерлері Сабыт күйші мен оның баласы Әжігерейдің өнердегі үндестік, дәстүр сабақтастығы ашуға негізделген күйшілік дәстүр, әншілік өнер, ұсталық шеберлік, атбегілік пен құсбегілік, мергендік, сынықшылық қатарлы қазақтың бұрыннан келе жатқан төлтума өнерлеріне байланысты туған фольклорлық мәтіндердің романдағы көрінісіне барлау жасалады.

Автор онда қазақ халқының басынан өткерген қилы тағдырын, қолөнері мен руханиятына қатысты дүниелердің барлығын көрсетуді көздеген.

Сондықтан да ауқымы кең бұл дүниелердің бір романда қатар өрбуінің шұбалаңдыққа әкелетінін, бәрін бірге қамтып суреттеу мүмкін емес екендігін ескерген қаламгер күй мен күйші, күй аңызына романда кеңінен орын бере отырып, басқа өнер түрлерін қосымша баяндаулармен, роман кейіпкерлерінің диалогі арқылы беріп отырады.

Солардың қатарында Ахметжан ұста мен Шерім әншіні атасақ та жеткілікті.

Шығарма күйшілердің жалғасы Сабыт (Жүнісбай күйші) ақсақал мен оның баласы Әжігерейдің (Таласбектің) төңірегінде өрбиді.

Осы отбасында болып жатқан оқиғалар негізінде күйші мен күй тағдыры, оның өткені мен бүгіні туралы сыр шертіледі.

Осы отбасында болып жатқан оқиғалар негізінде күйші мен күй тағдыры, оның өткені мен бүгіні туралы сыр шертіледі.

Бір сөзбен айтқанда «Роман әке мен немеренің (Сабыт пен Әжігерей) туыстық, шығармашылық, күнделікті тіршілік қатынастары арқылы өрбіп, түйініне шейін осы оқиғалық желі сақталған» (Қаныкей, 2005: 4).

Шығармада бұл екі арнамен сабақтаса жүретін және бір желі – қазақ тарихындағы әйгілі күйшілердің күйлері мен күйдің шығу тарихы.

Осыған ұқсас кеңестік кезеңдегі ұсталар мен домбыра жасаушы шеберлер және олардың трагедиялы өмірі де жазушы қаламынан тыс қалмайды.

Бұл жерде біз күй мен күйші тағдырына байланысты туған аңыздарды басты назарда ұстаймыз.

Әрине, шығарманың бас кейіпкері Әжігерей (Таласбек) – күйші отбасында өскендіктен ес біліп, етек жапқаннан кейінгі өмірінде де естіп, білгені, көріп, сезгені күй мен күйші және олар туралы аңыз-әңгімелер болғандықтан, шығарманың тұлабойы күй өмірімен ұштасып отырады.

Романдағы күй мен оның аңызы бір-бірімен айырғысыз байланысқан.

Әрине, Абылай хан төңірегінде туған күй аңыздары мен тарихи аңыздарды Алмасбек Абсадық та жеке қарастырғанын ескере кеткеніміз абзал (Abdasadyk, 2021: 325-336).

Күйеу баласы Баймұхан мен қызы Қалима Сабыт ақсақалдың ауылына көшіп келе жатқанда бұрыннан бүйрегі ауыратын Баймұхан төрт түлігін айдап келе жатып, жолда ауырып, жүре алмайды.

Елді болған оқиға ретінде сендіру үшін айтылатын хикая жанры мемуар әңгіме, естелік ретінде романның кейіпкерлері Баймұхан мен Сабыттың аузынан төмендегідей беріледі.

Мен естілмейді, – деп жауап бердім ...

Әңгімесін айтып болғанда от та өшеді, мырза да, қызметшісі де, аты мен құмай тазысы да жоқ болады.

Хикаяның жанрлық ерекшеліктері туралы айтқанда С.Қасқабасов: «оның ел арасында айтылуы мен таралуының да ерекше екенін есте ұстау керек.

Онда төмендегідей беріледі: Едіге тағы бір күні орталарындағы бір балаға таласып келе жатқан екі қатын мен екі еркекке кездеседі.

Домбыра жасауда, темір соғуда шеберлер мен ұсташылар бір ай көлеміне дейін ешкімге көрінбей, жұмыс барысын есшімге көрсетпей тиымды қатты ұстайтын болған.

Алайда шығарма тек бас кейіпкердің жалаң өмір жолын емес, қайта өнердің әр саласының қызығы мен қиындығы туралы да сыр шертеді.

Мақалада қазақ әдебиетіне баса назар аудара отырып, көркем әдебиеттегі эпистолярлық жанрдың генезисі, қалыптасуы мен дамуы қарастырылады.

Әлемдік әдебиеттану мен қазақ әдебиеттану ғылымындағы эпистолярлық жанр және оның көркем шығармаларда қолданылу мәселелері қарастырылған зерттеу еңбектеріне шолу жасалады.

Әдебиеттану ғылымында аз зерттелген тақырып ретінде эпистолярлық әдебиеттің генезисі мен даму үдерісі жан-жақты талданады.

Эпистолярлық жанрдың көркем мәтін аясындағы қолданылу ерекшеліктері мен қызметтерін талдау арқылы олардың қызметтік қырлары анықталады.

Ұсынылып отырған зерттеуде эпистолярлық жанрдың қазақ әдебиетінде көрініс табуы мен қолданылу ерекшеліктері, даму эволюциясы кезең-кезеңмен сараланады.

Әлем әдебиеттануы мен қазақ әдебиеттануындағы эпистолярлық әдебиеттің генезисі мен өсу үдерісі, жанрдың поэтикасы мен теориялық мәселелері толыққанды зерттелмеген тақырыптар қатарында.

Әлем әдебиеттануы мен қазақ әдебиеттануындағы эпистолярлық әдебиеттің генезисі мен өсу үдерісі, жанрдың поэтикасы мен теориялық мәселелері толыққанды зерттелмеген тақырыптар қатарында.

Әлем әдебиеттануы мен қазақ әдебиеттануындағы эпистолярлық әдебиеттің генезисі мен өсу үдерісі, жанрдың поэтикасы мен теориялық мәселелері толыққанды зерттелмеген тақырыптар қатарында.

Материалдар мен әдістері.

«Эпистолярная литература» (2003) еңбектері мен отандық әдебиеттану ғылымында осы мәселені қарастырған Елеукенов Ш.

Құнанбайұлының «Татьянаның Онегинге жазған хаты», «Онегиннің Татьянаға жауабы», «Онегин сөзі», «Онегиннің Татьянаға жазған хаты» аудармасы мен қазақ әдебиетінде эпистолярлық форманы қолданған бірнеше шығармалар негізге алынды.

Зерттеу жұмысының нәтижесін әдебиеттанушылар, магистранттар мен докторанттар, әдебиеттану мәселелерін қарастыратын жоғары оқу орны студенттері эпистолярлық жанрға қатысты зерттеулерінде пайдалана алады.

Ежелгі дәуірлерден бері адамдар арасындағы ақпарат алмасу мен тілдесу мақсатын өтеген хат жазу дәстүрі кейіннен эпистолярлық әдебиетті қалыптастырды.

Аталмыш жанрдың қалыптасу тарихы мен теориялық мәселелері жан-жақты жүйелі зерттеуді талап етеді.

Жолдасбеков, т.б.) қазақ әдебиетінің түп тамыры болып табылатын VІІІ ғасырдағы Түрік қағанаты тұсындағы «Күлтегін», «Тоныкөк» жырларына сақтар мен ғұндар дәуіріндегі дастандарда, оның кейбірінің жекелеген фрагменттерінде, үзінділерінде, сюжеттік оқиғаларында эпистолярлық жанрдың элементтері кездесетінін зерттеп, ғылыми айналымға ендірді», – деп әдебиеттанушы ғалым Г.

Антикалық дәуірден сақталған эпистолярлық әдебиет әр замандағы, әр түрлі авторлар мен әр түрлі мазмұндағы жеке адамдардың шынайы хаттарынан бастап, қалың оқырманға жолданған хабарларға дейін көптеген ескерткіштерді қамтиды.

Еуропада бұл уақытта мемлекет қайраткерлері мен шіркеу қызметкерлерінің хат алмасуында эпистолография публицистика ретінде дамиды.

Романдарда эпистолярлық стильдің қолданылуы Жамал мен Ғали, Қамар мен Ахмет арасындағы ғашықтық сезімдерді, ішкі тебіреніс-толғаныстарды оқырман қауымға тартымды жеткізудің бір тәсілі ретінде пайдаланылған.

Романдарда эпистолярлық стильдің қолданылуы Жамал мен Ғали, Қамар мен Ахмет арасындағы ғашықтық сезімдерді, ішкі тебіреніс-толғаныстарды оқырман қауымға тартымды жеткізудің бір тәсілі ретінде пайдаланылған.

Мысалы, Ырысты мен он алты ақынның айтысы да жазу түрінде хатқа түскен айтыс.

Мұнда қара өлең формасы мен ғазал араласып келеді.

Ырысты мен он алты ақын адамгершілік, ізгілік, еңбек, әділдік, махаббат жайлы толғайды» (Әдебиеттану терминдер сөздігі, 1998: 142-143).

Мысалы, жазушы Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» повесінде: «Хаты деп ашық жазған ғашық жардың, Есіңе ал, дұғаңа мен ынтызармын.

Адамның қуаныш пен өкініш, азап пен күлкі, көз жасы мен махаббат, ашу мен сенім, ақиқат пен жалған, шындық пен өтірік, адамгершілік пен үміт сияқты сезімдері мен эмоциялары парасат пен өмір танымының таразысынан өтіп, тарих тұңғиығынан бүгінгі күнге жеткен.

Адамның қуаныш пен өкініш, азап пен күлкі, көз жасы мен махаббат, ашу мен сенім, ақиқат пен жалған, шындық пен өтірік, адамгершілік пен үміт сияқты сезімдері мен эмоциялары парасат пен өмір танымының таразысынан өтіп, тарих тұңғиығынан бүгінгі күнге жеткен.

Адамның қуаныш пен өкініш, азап пен күлкі, көз жасы мен махаббат, ашу мен сенім, ақиқат пен жалған, шындық пен өтірік, адамгершілік пен үміт сияқты сезімдері мен эмоциялары парасат пен өмір танымының таразысынан өтіп, тарих тұңғиығынан бүгінгі күнге жеткен.

Олардың есте сақталуына айтылуының әртүрлі әуезділігі, әдемі ұйқасы мен ырғақтары ықпал етеді.

Мақал-мәтелдер қарапайым халықтың өмірде көргендері мен тәжірибесінен алынған өмір сабақтарын есте сақтаудың бірден-бір жолы болды.

Мақал-мәтелдер ұлттың рухани байлығы мен сан ғасырлық мәдениетінің көркем көрінісі ғана емес, сол халықтың ой-санасы, зердесі мен даналық деңгейінің де жарқын көрінісі (Бабалар сөзі, 2010:6).

Мақал-мәтелдер ұлттың рухани байлығы мен сан ғасырлық мәдениетінің көркем көрінісі ғана емес, сол халықтың ой-санасы, зердесі мен даналық деңгейінің де жарқын көрінісі (Бабалар сөзі, 2010:6).

Материалдар мен әдістері.

Мақал-мәтелдердегі «ар-ұждан» концептісін әлемнің бірнеше тілдік бейнесін қайта қарап, салыстыра отырып, зерттеу түрлі өркениет топтарына тиесілі халықтардың этномәдениетінде «ар-ұждан» концептісінің қалыптасу барысын, ретін анықтауға, ұқсастықтары мен айырмашылығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

Осы ретте лингвомәдени концептілердің тілдік экспликациясының формалары лексемалар, түрлі фразеологизмдер мен идиомалар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер арқылы берілетінін атап өту керек (Дадаева, 2021:336).

Осы ретте лингвомәдени концептілердің тілдік экспликациясының формалары лексемалар, түрлі фразеологизмдер мен идиомалар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер арқылы берілетінін атап өту керек (Дадаева, 2021:336).

Адамның қоғамдағы өз орнын, өз тұлғасының қаншалықты маңызды екендігін сезіну мен қоғамның сол адамның қаншалықты маңызды, құнды екенін тану сәттерін қамтиды.

2) ол – адамның барлық әрекеттері мен ойларының куәгері; адамның ниет-пиғылының әділ, таза екендігінің кепілі;

адамның өзінің мінез-құлқы, тәртібі үшін айналадағы адамдар мен алдындағы моральдік жауапкершілік сезімі» (Ожегов, 2012:594).

Урысон: «...адамның өз іс-әрекетін, сондай-ақ ойлары мен сезімдерін моральдік тұрғыдан бағалай алуы, егер олар морлаьдік нормаларға сай келмей жатса, уайымдауы, соның нәтижесінде осы нормаларға сай болуы үшін өзінің әрекеттерін, ойлары мен сезімдерін өзгерте білу қабілеті» -деп неғұрлым нақты түсініктеме береді (Урысон, 2000:186).

Урысон: «...адамның өз іс-әрекетін, сондай-ақ ойлары мен сезімдерін моральдік тұрғыдан бағалай алуы, егер олар морлаьдік нормаларға сай келмей жатса, уайымдауы, соның нәтижесінде осы нормаларға сай болуы үшін өзінің әрекеттерін, ойлары мен сезімдерін өзгерте білу қабілеті» -деп неғұрлым нақты түсініктеме береді (Урысон, 2000:186).

Орыс философы Иван Ильин «ар-ұжданды» кемелдікке ұмылу, жауапкершілік пен әділеттіліктің қайнар көзі, «сапа мен жауапкершіліктің, еркіндік пен әділеттің, маңыздылық пен адалдықтың және өзара сенімнің шуағы» деп таниды (Колесов, 2004:112)

Ачмиз «ар-ұждан» концептісін белгілі бір құбылыстың жеке сипатының тұлғаның әлеуметтік мәртебесі, моральдік әлеуеті, психикалық жай-күйі және өзге де түрлі жағдайлар сияқты түрлі себептер мен факторларға әркім өзінше телитін нақты белгілері деп жазды (Ачмиз, 2009:186).

Бұл анықтамалардың барлығына ортақ нәрсе – ар-ұждан адамның адамгершілік санасы, жақсы мен жаманды айыра білу қабілеті ретінде сипатталады.

Қазақ халқының көптеген мақал-мәтелдерін кеңінен қарастыра келе, адамдық ар-ұждан тақырыбы ар-намыс, адалдық, махаббат, сенім тақырыптарымен ұштаса отырып, адамдардың айналасындағы адамдар мен қоғам алдында өзінің мінез-құлқы үшін жауапкершілігін сезінуінің айқын дәлелі және нәтижесі екендігін аңғаруға болады.

Қарастырылған мақал-мәтелдер тобының айрықша ерекшелігі – халық ұғымындағы «ар-ұждан» адамның жүрегіне тікелей жазылған моральдік заң бола отырып, олардың жасына, тегіне, тәрбиесі мен даму деңгейіне қарамастан барлық адамдарға қатысты болады.

Жоғарыда аталған мақалдардан ар, ұят ұғымының мәні мен мақсаты адам бойындағы адамшылық қасиеттерді сақтау, үлкенге құрмет, кішіге ізет, бауырмашылдық, береке-бірлік, ұйымшылдық, тұлғаны өз өмірінен бұрын басқа адамдардың алдындағы адамдық жауапкершілікке тәрбиелейтін құбылыс екені айқын байқалады.

Қазақ мәдениетінде адамның санасына ең алдымен басқа адамдардың алдында қызармау, масқара болмау, «мынау менің балам, ағам, туысым...» деп мақтана алатындай адам атану, қатарынан кем болмау, елдің сөзіне қалмау, әке-шеше мен бауырларға жанашыр болу сияқты түсініктер сан ғасыр бойы атадан балаға тәрбие арқылы сіңіп отырған.

Батыс мәдениетінің көпшілігі «ар-ұждан» мен сананы тығыз байланыста қарастырады (фр.

Ол заңдарды бұзған жағдайда ар-ұят жазалайды, нәтижесінде оның өзі жағымсыз эмоциялар мен жағдайлар тудырушы сезім болып қалады.

Гегель мұндай рухани ережеге былай деп анықтама берді: «...бұл қалыптасқан ақыл-ой абсолютті ұстанымдар мен міндеттерді туындатады, тек сол анықтамалар оған имманентті болған кезде ғана ол өзіне өзінің арынан сүйеніш табады».

Адамның өзіне өзі сыншы болып, дұрыс қадам жасай білуі, ғибрат аларлық істерге ұмтылуы оның өмірінің тыныштығы мен бақытын қамтамасыз етеді.

Өмірде қанша адам өмір сүріп, бір ғана «адам» деген ұғыммен қарастырылғанымен, сол адамдардың ішкі дүниесі бір-біріне ұқсамайды, себебі әр адамның танымы, білімі мен тәжіриебесі әрқилы болады.

Қазақ философиясындағы басқа халықтар тәрізді «ар-ұжданның» сырын ашуға ұмтылған Абай мен Шәкәрімнің де басты айтпақ ойы осы болды.

Қазақ мақал-мәтелдері мен ұлы философтар еңбектеріндегі «ар-ұждан» ұғымының көлемі мен мазмұнын салыстыра талдау тек тіл тұрғысынан ғана емес, әрбір мәдениеттің, әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі тұрғысынан да маңызды.

Қазақ мақал-мәтелдері мен ұлы философтар еңбектеріндегі «ар-ұждан» ұғымының көлемі мен мазмұнын салыстыра талдау тек тіл тұрғысынан ғана емес, әрбір мәдениеттің, әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі тұрғысынан да маңызды.

Постмодернизмнің өзара бағыттарға бөлінуі нәтижесінде алеторика мен хэппенинг бағытының бөлініп шығу көптеген туындылардың жазылуына бастау болды.

Мақалада алеаторика мен хэппенингтің драма, музыка сынды өнер салаларында бастау алуы мен көрініс табу ерекшеліктері туралы ақпараттар келтіріліп, әдебиетте көрініс табу жағдайлары талқыланады.

Мақалада алеаторика мен хэппенингтің драма, музыка сынды өнер салаларында бастау алуы мен көрініс табу ерекшеліктері туралы ақпараттар келтіріліп, әдебиетте көрініс табу жағдайлары талқыланады.

Көрермендер мен тыңдармандардың көз алдында орын алатын өнердегі көркемдік бағыттар ретінде алеаторика мен хэппенинг өзіндік орындалу техникасына ие.

Көрермендер мен тыңдармандардың көз алдында орын алатын өнердегі көркемдік бағыттар ретінде алеаторика мен хэппенинг өзіндік орындалу техникасына ие.

Әдебиеттегі алеаторика мен хэппенингтің кездесу ерекшеліктерін анықтау барысында бұл бағыттардың философиялық мәні мен идеясына назар аударылады.

Әдебиеттегі алеаторика мен хэппенингтің кездесу ерекшеліктерін анықтау барысында бұл бағыттардың философиялық мәні мен идеясына назар аударылады.

Қазақ әдебиетіндегі жаңашыл туындылардың көпшілігінде алеаторика мен хэппенингке тән ерекшеліктер кездеседі.

Өнер қоғамның әлеуметтік тұрақтылығына байланысты сейсмо-сезімтал екендігін ескерсек, қоғам мен мәдениеттегі орын алып жатқан өзгерістерге сай постмодернизм ерекшеліктерінің әдеби шығармаға да ықпал етуі заңды.

Постмодернизм пайда болғаннан бері әлемдік қоғамдық өмір мен мәдениетте философияның постклассикалық емес түрін сипаттау үшін де, өнердегі стильдер кешені үшін де қолданылып келеді.

Постмодернизм өнер мен мәдениетке бірнеше ағым-бағыттарын енгізген ерекше құбылыс болып келді.

Алеаторика мен хеппенинг те постмодернизмдегі тұлға көрінісін ашуға және дүние ахуалдарының адамға ерекше әсерінің ерекше парадигмалық үлгісіне айналып үлгерді.

Алғашқыда музыкаға ерекше бағыт болып енген алеаторика кейіннен полистилистика мен полисемантикалық құбылыстар әсерінен өнердің әр саласында кездесе бастады.

Алеаторика мен хэппенинг философиясы мен идеясы өнердің өзге салаларына да, оның ішінде әдебиетке де әсер етті.

Алеаторика мен хэппенинг философиясы мен идеясы өнердің өзге салаларына да, оның ішінде әдебиетке де әсер етті.

Әртүрлі өнер салаларына ықпал еткен алеаторика мен хэппенингтің әдебиеттегі көрініс табу ерекшеліктерін қарастыру пәнаралық зерттеу әдісін талап етеді.

Пәнаралық зерттеу жүргізу үшін жалпы алеаторика мен хэппенинг туралы жазылған құнды еңбектерге шолу жасалуы қажет.

Шниткенің ғылыми еңбектеріне шолу жасалып, алеаторика мен хэппенингтің философиясы мен өзінің бастапқы пайда болған өнер нысандарында көрініс табу ерекшеліктері қарастырылды.

Шниткенің ғылыми еңбектеріне шолу жасалып, алеаторика мен хэппенингтің философиясы мен өзінің бастапқы пайда болған өнер нысандарында көрініс табу ерекшеліктері қарастырылды.

Кездейсоқ оқиғалар мен аласпыран әлемдегі тулғалардың әдеби шығармадағы бейнесін ашуда Д.

Өнер туындылары мен әдеби шығармалардағы алеаторика мен хэппенингтің көркемдік ерекшеліктерінің орын алуына қарай салыстыру әдісі пайдаланылды.

Өнер туындылары мен әдеби шығармалардағы алеаторика мен хэппенингтің көркемдік ерекшеліктерінің орын алуына қарай салыстыру әдісі пайдаланылды.

Өнертанушылардың алеаторика мен хэппенинг құрылымына берген ғылыми тұжырымдамалары қарастырылып, практика жүзіндегі көрінісі, әдеби шығармада кездесуі анықталып, көркемдік ерекшеліктері сараланды.

Боревтің «Эстетика» атты еңбегіндегі автор көзқарасы мен теориялық ақпаратар негізге алынды.

Рахат сынды өзіндік жаңалығымен келген жазушылардың жаңашылдыққа толы шығармаларындағы алеаторика мен хэппенинг көріністері анықталып, дәйектелді.

Шниткенің ғылыми еңбектерімен, берген анықтамаларымен, көзқарастарымен танысу арқылы алеаторика мен хэппенингтің құрылымдық ерекшеліктері толықтай ашылды.

Алеаторика ХХ ғасырдың ірі композиторларының шығарманы орындау мен қабылдаудың жеделдігін арттыру мақсатында шығарманың мәтіні мен құрылымындағы кездейсоқтықтың элементіне мүмкіндік беретін шығарма әдісі ретінде қызығушылық тудырды.

Алеаторика ХХ ғасырдың ірі композиторларының шығарманы орындау мен қабылдаудың жеделдігін арттыру мақсатында шығарманың мәтіні мен құрылымындағы кездейсоқтықтың элементіне мүмкіндік беретін шығарма әдісі ретінде қызығушылық тудырды.

Мәтіннің ұтқырлығы музыкантқа өзінің көркемдік талғамы мен тәжірибесіне сүйене отырып, шығарманың өзіндік түсіндірмесін ұсынуға мүмкіндік береді (https://tarrabass.livejournal.com/89183.html).

Алеаториканың аталған ерекшеліктері музыка мен әдебиетте көрініс табу ерекшеліктерінің айырмашылықтары мен ұштасқан тұстары көрсетілді.

Алеаториканың аталған ерекшеліктері музыка мен әдебиетте көрініс табу ерекшеліктерінің айырмашылықтары мен ұштасқан тұстары көрсетілді.

Ғылым мен техниканың даму нәтижесінен пайда болған постмодернизмнің бұл бағыты жаңа өмір сүру ортасына енді бейімделіп келе жатқан жаңа адамның сұранысының нәтижесі.

Техно-ғылым – бұл ғылым мен техниканың өзара әрекеттесуінің бір түрі, олардың табиғатқа және адамға әсері туралы сұрақтар әлі де зерттеулерді талап етеді.

Бұл ретте дадаистер мен сюрреалистер де композицияның кездейсоқ тәсілдерін пайдаланды (коллаждың тәсілдері мен машығы нақ осындай болды) (Борев, 2020: 309).

Бұл ретте дадаистер мен сюрреалистер де композицияның кездейсоқ тәсілдерін пайдаланды (коллаждың тәсілдері мен машығы нақ осындай болды) (Борев, 2020: 309).

Қойылымдар негізінде пайда болған хэппенингте орындау мен оқиғаның негізгі біріктіруші желісі – көрермен мен автор, жасаушы арасындағы қатынас.

Қойылымдар негізінде пайда болған хэппенингте орындау мен оқиғаның негізгі біріктіруші желісі – көрермен мен автор, жасаушы арасындағы қатынас.

Импровизация мен кездейсоқтық өнімділік пен оқиғаларда маңызды рөл атқарады.

Бірақ бұл жағдайда стихия мен алдын ала болжау мүмкін емес, өйткені қоғамның қатысуы арқасында іс-әрекеттің дамуы қозғалады.

«Әрбір нақты оқиғаның болжанбайтын ұзақтығы мен мазмұны – шығарманың әсерінің ажырамас бөлігі» (Зонтаг, 1997: 37).

Амантай, Д.Жылқыбай, Ә.Рахат шығармаларындағы алеаторика мен хэппенинг элементтерінің детальды түрде көрініс табу ерекшеліктері анықталды.

Ғылыми еңбектерге шолу жасау, алеаторика мен хэппенинг философиясын анықтап, әдеби шығармадағы көрінісін анықтау арқылы келесідей нәтижелер шығарылды:

- алеаторикадағы кездейсоқ әлемдегі ойыншы-кейіпкер тұлғасы мен автор импровизациясының ерекшеліктері анықталды;

- әдеби шығармадағы постадам бейнесінің ашылуындағы айнала қоршаған әлем мен шығармадағы реквизиттердің кейіпкер өміріндегі өзгерістер мен кездейсоқ оқиғалардың орын алуына тигізетін әсері айқындалды;

- әдеби шығармадағы постадам бейнесінің ашылуындағы айнала қоршаған әлем мен шығармадағы реквизиттердің кейіпкер өміріндегі өзгерістер мен кездейсоқ оқиғалардың орын алуына тигізетін әсері айқындалды;

- алеаторика мен хэппенингтің жалпы әдеби шығарма идеясының берілуі мен шығарма сюжетінің оқыс бұрылыстарын өзгертудегі орны көрсетілді.

- алеаторика мен хэппенингтің жалпы әдеби шығарма идеясының берілуі мен шығарма сюжетінің оқыс бұрылыстарын өзгертудегі орны көрсетілді.

Алеаториканың өзіндік ерекшеліктеріне сүйенген, алеаториканың негізгі идеялары мен принциптері қолданылған әдеби шығармалар қазақ әдебиетінде де кездеседі.

Дидар Амантайдың «Мен сізді сағынып жүрмін» атты повесінде төмендегідей жолдар кездеседі: «Мұхтар жұма күні атылып өлді.

Постмодернизм өкілдері қалыптасқан конондар мен қалыптасқан құрылымдарды бұзушылар болғандықтан, бұндай қателердің болуы кешірімді жайт.

Аллан Капроу хэппенинг идеясының қалай келгені туралы сөз қозғағанда да объектілер мен кеңістіктің қатынасының маңызын айта кетеді.

Веналық экшнисттер сияқты Лебел суретші «моральдық бұзушылық» жасап, ұжымдық тілектер мен үміттердің дирижері болуы керек деп есептеді(Уварова,2006:11).

Хаксли постадам болмысын трансгуманизм ғылымымен тығыз байланыста қарастырып, өзінің «Трансгуманизм» мақаласында былай деп жазады: «бұл процесс біздің өз мүмкіндіктеріміз туралы хабардар болу жолында тұрған идеалдар мен институттарды жоюдан басталады және одан әрі адамның шынайы тағдырының нақты құрылысын бастау бағытында жалғасады» (Huxley,1957: 215).

Бірбеткей тұлғаның таңдауы немесе автор таңдауының нәтижесінде әңгіменің соңы шығармадағыдай аяқталып тұр, бірақ әр рецепиент өз түсінігі мен өз қалауының шеңберінде екінші кванттық сәуленің түскен тұсында бола алады.

Мысалы: «Қастарының түйіскен жері мен мұрнының үсті әнтек әжімденді де:– Қой.

Хеппенинг алға тартқан әлем мен тұлға концепциясына құрылған.

Туыстас келетін хеппенинг пен алеаторика театрлық-көрермендік қойылым мен екі жақтың біріккен әрекетінің нәтижесінде орындаушылық процесіне ден қою, көрермендер мен тыңдармандардың алдында ашық көрсетілетін оқиға желісінен бастау алды.

Туыстас келетін хеппенинг пен алеаторика театрлық-көрермендік қойылым мен екі жақтың біріккен әрекетінің нәтижесінде орындаушылық процесіне ден қою, көрермендер мен тыңдармандардың алдында ашық көрсетілетін оқиға желісінен бастау алды.

Алеаторика мен хэппенингтің идеяларының әр түрлі өнер салаларындағы өнер туындыларында көрініс тауып үлгергендіктен, транспәнділік зерттеу әдісі арқылы талдаулар жасалып, нәтиже шығарылды.

Әдеби шығармаларда алеаторика мен хэппенинг тұлғаның постадамға айналуын кездейсоқ оқиғалар кейіпкердің «ілесіп кетуі» арқылы көрініс табуы қарастырылды.

Қорыта айтсақ, автор

Сакральдылық мазмұнының концептік сипаты мен фольклоризмге қатысы назарға алынды.

Дәстүрлі уақыт пен кеңістік мәні арқылы сакральдылық ұғымының авторлық ұстаным, авторлық шешім, кейіпкер болмысы мен іс-әрекетінің мақсатын танытудағы шығарма поэтикасындағы қызметіне мән берілді.

Әрбір қаламгердің ерекшелігі мен ортақ ұстанымдары айқындалды.

Көркем әдебиеттегі сакральдылық тақырыбының жалғастығын таныту мақсатында аға буын мен орта буын жазушылар әңгімелері талданды.

Сонымен қатар мақалада зерттеу нысанына алынған авторлардың шығармаларына ортақ дәстүрлі таным мен жаңа заманғы көзқарастардың рухани сабақтастығы жайында ой-тұжырымдар түйінделді.

Матыжанов алғаш рет осы мәселенің бұрын дін, философия тағы басқа ғылым салаларынан бөлек гуманитарлық ғылым ауқымындағы мән-мағынасы мен заңдылықтары жөнінде ғылыми тұрғыдан тұжырымдаған.

«Қастерлілік актісі тұрмыс пен сананың сұранысы (вызов) мен оған берілетін жауаптың арасына символды делдал ете отырып, олардың біртұтастығын бейнелейді.

Қастерлілік адамды ерекше әсерге бөлей отырып үрейлендіреді де, мұндай қысымға қастерленген нысандар мен құбылыстарды туғызатын мәдениет арқылы ғана төтеп беруге болады.

Зерттеу материалдары мен әдістері.

Сондықтан да фольклор мен әдебиет байланысын қарастырған іргелі еңбектер мен қатар жеке монографиялар да назарға алынды.

Сондықтан да фольклор мен әдебиет байланысын қарастырған іргелі еңбектер мен қатар жеке монографиялар да назарға алынды.

Ол әсіресе туыстық қатынаста: үлкендер мен кішілер арасындағы, алыс-жақын туыстар арасындағы, күйеуі мен әйелі арасындағы, ата-ана мен балалары арасындағы сыйластық түрінде көрінеді»(Ахметжанова, 2012: 95).

Ол әсіресе туыстық қатынаста: үлкендер мен кішілер арасындағы, алыс-жақын туыстар арасындағы, күйеуі мен әйелі арасындағы, ата-ана мен балалары арасындағы сыйластық түрінде көрінеді»(Ахметжанова, 2012: 95).

Ол әсіресе туыстық қатынаста: үлкендер мен кішілер арасындағы, алыс-жақын туыстар арасындағы, күйеуі мен әйелі арасындағы, ата-ана мен балалары арасындағы сыйластық түрінде көрінеді»(Ахметжанова, 2012: 95).

Халықтың «сүйегін сатпау», «сүйегін қорлатпау» ұғымдарында адам баласының сүйегі мен жаны біртұтас ұғынылған деуге болады.

Бірі адамзатқа аяулы саналатын аң-құс түрлеріне адамның қарым-қатынасы мен адамға зиянкес саналатын түрлерімен арақатынасына құрылып, оқырманға ой айтудың құралына айналады.Ұлт мәдениетінде құс атауларының да ырым-жоралғылық, тыйымдық, нанымдық қасиеттері мол болған.

Жаз жайлау, қыс-қыстауды мекен етіп, далалық өмірде тіршілік кешкен қазақ халқы әрбір мекеннің табиғи ерекшелігі мен құпиясын бала жасынан игеріп, қыстың қаһарлы суығы мен боранынан да жаздың аптап ыстығынан да аман-сау шығар амал-әдістерді жасай білген.

Жаз жайлау, қыс-қыстауды мекен етіп, далалық өмірде тіршілік кешкен қазақ халқы әрбір мекеннің табиғи ерекшелігі мен құпиясын бала жасынан игеріп, қыстың қаһарлы суығы мен боранынан да жаздың аптап ыстығынан да аман-сау шығар амал-әдістерді жасай білген.

Далалық танымдағы адамның аң, құс, жан-жануар, құрт-құмырсқа тіршілігіне жіті назар бөліп, оның ауарайы мен мезгілдік ауысымдарға әсері жайлы топшылаулар жасау тәжірибесі де қалыптасқан.Талданып отырған әңгімелердегі киелі аң-құс пен адам арасындағы қатынастар осының дәлелі.

Алтайдың «Көзжендет» (Киллер сауысқан) атты әңгімесіне келсек, автор дала заңына сәйкес аңшылық тәртібін бұзып, ашкөздікке салынған кейіпкерінің тойымсыз құсы екеуі ғана қалған тағдыры мен ішкі жан әлеміндегі өкініші мен үрейі арқылы өмірдің парқын білдіруге тырысқан.

Алтайдың «Көзжендет» (Киллер сауысқан) атты әңгімесіне келсек, автор дала заңына сәйкес аңшылық тәртібін бұзып, ашкөздікке салынған кейіпкерінің тойымсыз құсы екеуі ғана қалған тағдыры мен ішкі жан әлеміндегі өкініші мен үрейі арқылы өмірдің парқын білдіруге тырысқан.

Жұмаділов құзғынның басынан өткен оқиғалар мен ішкі әлемінде өтіп жатқан түрлі психологиялық жай-күйі арқылы өмірдегі ізгілік пен жауыздықтықтың тартысын шебер көрсете білген.

– Мен де, сен де осы шалдан тарағанбыз.

Ойсын, Қойсын, Жыртық, сосын мына мен туғанмын.

Себебі, «Концепт салт-дәстүр, ауыз әдебиеті үлгілері, дін мен идеология, адамның өмірлік жеке тәжірибесі мәдени маңызды құндылықтар жүйесінің өзара әрекетінің нәтиежесінде қалыптасқан «әлем бейнесінің» ментальді құрылымын көрсетеді (Елемесова, 2003: 94).

«Ислам мәдениеті ең бірінші орында иманға, басқаша айтқанда, Аллаға, ақирет күніне, періштелеріне, елшілеріне, кітаптарына, тағдырға, жаратқанның жақсылығы мен жамандығына сенуге негізделеді» (Нұрдәулетова, 2008: 37).

Әңгіме кейіпкерінің әйелі Дәнекердің қазасынан кейін, қайта отбасын құрап, өзі туып өскен Талтоғаннан өзге жерге қоныс аударып, өзге ортада өзгеше өмір ықпалында кетіп, атақонысын естен шығаруы, тіпті сағыныш сезімінің де көмескіленуі, іздеген жоғын тапса жылдам кері қайтуға бел байлағанымен, жоғы оңайлықпен табылмай ата қонысына баруға амалсыз мәжбүр болған жанның балалық, жастық шағы өткен, отбасын құрып бала сүйген мекенінің әрбір талы мен тасына қарап ой түюі арқылы автор адам жанындағы жаттану мәселесін де көтерген сыңайлы.

Және ол кезең мен уақытты, кейіпкер өмір сүрген психологиялық ортаны терең тану үшін де, кейіпкердің ішкі жан дүниесіне еніп, психологиясын жан-жақты ашу үшін де қызмет атқарады» (Пірәлиева, 2003: 306).

Жалғыз баласы өліп, Ескі жұртта жалғыз қалып қойған Шынаркүлдің тағдырына қарамастан, барын салып күткен қонақжайлық көңілі арқылы қазақ әйелінің қайсар мінезі мен аналық ақ пейілі оқырман есінде қалып қояды.

Талай жыл бірге отасқан қосағымен ата-анасының басына барып, құран оқуды ойлауын ойлағанымен, іске асыруға дәрмені болмаған кейіпкердің жан дүниесіндегі ар мен ұяттың арпалыстары арқылы автор бүгінгі адам болмысындағы кері өзгерістердің сипатын аңғартқандай.

(Жақан, 2020: 210) Сыртқы тұрпатының ірілігі мен асқан төзімділігін ерекше бағалай отырып, оны күтіп-баптау, асырап өсірудегі халықтың соншалықты нәзік, қамқор қарым-қатынас ұстанғанынан түйенің ерекше қастерленгендігін байқауға болады.

мақал-мәтелдер шығарған, жырлар мен аңыздарда, өлеңдерде жылқы баласы адамның досы, жәрдемшісі, серігі болып сипатталған.

«Қуса жететін, қашса құтылатын» жүйрік аттар, тұлпарлар жайында көп өлең-жырлар мен аңыздар туған» (Әуезов, 2008: 87).

Көшпелі халықтар танымындағы ер, азамат бейнесімен қатар ұғынылатын тұлпар, жылқы ұғымы арқылы өзекті мәселе қозғаған Нұрғали Ораздың аталмыш әңгімесінің композициялық құрылымындағы символ мен түс көру мотивінің көркемдік қызметі шебер қиюласқан.

Әңгімеде қарт адам мен өз бетінше жайылудан қалып, қарттың қолына қарап қалған кәрі бие паралелль алынған.

Ораздың шығармасындағы Жын бейнесі мистика мен реалды өмір көрінісінің бейнесін тұспалды түрде танытуға құрылған.

Өлім мен өмірдің арпалысты шағындағы қарттың ішкі болмысына үңілте отырып автор, әулет иесі, отбасы қамқоры, әкелік парыз секілді ұғымдармен оның адами-кісілік келбетін ашады.

Олар мынау Жын жайлаған меңіреу өлкеде оңы мен солын танып үлгермей жатып жетім қалса...

Қазақтың ежелден келе жатқан саумалы мен қымызының күші арқылы өмір көшіне ілескен.

Қорытынды.Сонымен, зерттеу барысында, тәуелсіздік тұсында жазылған әңгіме жанрдағы фольклор мен әдебиеттің қарым-қатынасы аясындағы сакральдылық жазушы таланты мен оның алдына қойған мақсатына байланысты әрқилы сипат иеленетіндігін көрсетеді.

Қорытынды.Сонымен, зерттеу барысында, тәуелсіздік тұсында жазылған әңгіме жанрдағы фольклор мен әдебиеттің қарым-қатынасы аясындағы сакральдылық жазушы таланты мен оның алдына қойған мақсатына байланысты әрқилы сипат иеленетіндігін көрсетеді.

Әрине, бұл құбылыстың өзінің, әрбір жазушының қаламгерлік қабілет-қарымы мен өмірлік тәжірибесіне де байланысты әрқилы көрініс тауып жататыны күмәнсіз.

Талантты прозаиктер халық жадындағы сакральды түсініктерді өз ой-санасында қайта қорытып, жаңаша сипат беру арқылы адам болмысындағы оң және кері өзгерістерді көрсетудің, жеке адамның қоғам мен әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын ашудың психологиялық құралына айналдырған.

Мәселен, көне заманғы аң мен адам арақатынасы жайлы түсініктерді жандандырып, оның тұтастығы мен бірлігінің бұзылу зардабын көрсету арқылы оқырманға ой тастау (М.

Мәселен, көне заманғы аң мен адам арақатынасы жайлы түсініктерді жандандырып, оның тұтастығы мен бірлігінің бұзылу зардабын көрсету арқылы оқырманға ой тастау (М.