Қазақ тіліндегі әйел және ер адам мінез атауларының мәдени негіздері

Әйелдің қоғамдағы рөлі, оның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы және қоғамның әйелге деген қатынасы барлық уақытта қызығушылық тудыратын маңызды аспектілердің бірі.

Қазақ халқы әйелдің жас ерекшелігіне, некелік туыстығына, отбасындағы және қоғамдағы орнынына қарай әлеуметтік сатылай өсуіне байланысты мынадай ғұрыптық атау берген.

Мысал ретінде ғалым І.Кеңесбаевтың және Г.Смағұлова еңбектерінде кездесетін тіркестерді тізбектер болсақ: «қызға қырық үйден тыю – қызды жөнсіз ешқайда шығармау туралы айтылады; қызда қырық есекке жүк болатын айла бар (қыз қылығы қырық есекке жүк) – қыз айлалы, қу қылығы, назы көп деген мағынада; он екіде бір гүлі ашылмаған – жас, тазалық, пәктілікті білдіретін символдың белгісі ретінде; қыздың жиған жүгіндей – қыз қолынан шыққан дүниедей сәнді, тәртіпті, жинақы; қыз емшектенді – бұл жерде сүйкімді, көрікті деген мағынада айтылып тұр; қыз мінезді – мінезі жайлы, сызылып тұратын жас бала; қыз теке – үнемі қыздармен қосылып ойнайтын ер балаға, ерекше киінетін қыз балаға қойылатын ат, теңеу ат» деп «қыз» сөзін фразеологиялық тіркестермен түсіндірген [97, 98].

Қазақ халқының мәдениетінде қызға байланысты ӘДЕПТІЛІКке қатысты көптеген атаулар бар және де нағыз қазақ қыздары осындай мінездерге сай болған.

Және баласына тәрбиелі жерден ғана келін алып беруге тырысқан.

Және осындай мінез атауларына келіндеріміз сай болған.

В.А.Маслова батыс мәдениеті гетеросексуалды және дене бітімге қарайтын мәдениет екенін айтады, және бұл бірінші кезекте тілге әсер еткенін, бірқатар елдерде "адам" ұғымы тек ер адаммен, мысалы, неміс das Man-мен байланысты, ағылшын a man-мен байланысты болғанындай ер адаммен ғана байлынасты болғанын айтады.

В.А.Маслова батыс мәдениеті гетеросексуалды және дене бітімге қарайтын мәдениет екенін айтады, және бұл бірінші кезекте тілге әсер еткенін, бірқатар елдерде "адам" ұғымы тек ер адаммен, мысалы, неміс das Man-мен байланысты, ағылшын a man-мен байланысты болғанындай ер адаммен ғана байлынасты болғанын айтады.

Ұлттық дәстүрімізге сай қазақ халқында ер адам мінезі: сабырлы, ұстамды, уәдесіне берік, намысшыл, ер жүрек және т.б.

Ер жігіттің батылдығы мен ержүректігіне қарата: айбарлы, ақиық, аламан, арлан, жалын атқан, әндемді, балтажұтар, көзсіз батыр, жанқияр, жансебіл, жаугер, көз жоқ, майданшыл, от жүрек, өжет, сайыпқыран және т.б.

Ал ер адамның бірбеткейлігі мен жағымсыз мінезіне қарата: ағаш мінез, адыраңбай, адыр-бұдыр, әпербақандау, бұқа мінез, даңққой, дүм кеуде, нойыс және т.б.

Қазақ халқында нағыз жігіт уәдесіне берік, ержүрек, екі сөйлемейтін, батыл және т.б.

Және де жоғарыда көрсетілген ер адамға қатысты мінез атауларына сәйкес қоғамда ер жігіттеріміз болған.

атаулар, сөздер, тіркестер, мақалдар, мәтелдер, прецеденті мәтіндер бар екенін және біршама екенін біле отырып, орыс және басқа тілдегі мінез атауларын қолдана салатын жағдай күнделікті сөйлеу тәжірибемізден жиі байқалады.

атаулар, сөздер, тіркестер, мақалдар, мәтелдер, прецеденті мәтіндер бар екенін және біршама екенін біле отырып, орыс және басқа тілдегі мінез атауларын қолдана салатын жағдай күнделікті сөйлеу тәжірибемізден жиі байқалады.

Бірақ қандай сөздер қолданылады, және қандай сөздердің қолданылуы жиі?

Өйткені сөздіктің жауапты редакторы Анар Фазылжан бұл еңбектің осы типтегі сөздік жасаудың озық тәжірибесіне сүйеніп, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдарының жасағанын, жалпы саны 1000-ға жуық грамматикалық омонимдер мен кейбір омографтар ажыратылған, мәтіндік базасы мектеп оқушысының күнделікті қоғамдық және тұрмыстық өмірінде коммуникацияға түсуі мүмкін түрлі дискурстағы мәтіндердің 7 миллионнан астам сөз қолданыстан тұратын ауқымды көлемін қамтыған алғашқы тілтанымдық лексикографиялық еңбек екенін айтады [101].

Сөздіктегі қазақ тілінің бес стилінен (ғылыми стиль, көркем стиль, публицистикалық, ресми-іскери, сөйлеу) және әртүрлі стильден теңгеріммен жинақталған ортақ мәтіндер базасынан алынған 36265 бірліктен тұратын негізсөз сөзтізбесінің жиілікті-әліпбилі түрінен мінез атауларының жиіден сирек қолданысына қарай орналастырыла сөздерді теріп алдық және жақша ішінде сөздің кездесу жиілігін бердік.

Сөздіктегі қазақ тілінің бес стилінен (ғылыми стиль, көркем стиль, публицистикалық, ресми-іскери, сөйлеу) және әртүрлі стильден теңгеріммен жинақталған ортақ мәтіндер базасынан алынған 36265 бірліктен тұратын негізсөз сөзтізбесінің жиілікті-әліпбилі түрінен мінез атауларының жиіден сирек қолданысына қарай орналастырыла сөздерді теріп алдық және жақша ішінде сөздің кездесу жиілігін бердік.

Бірақ ішіндегі басты және өзге себептерге негіз болатын себеп қарапайым ғана, ол – қазақ тілінің қолданысына мән бермеушілік, енжарлық болып отыр.

Және бұлар дәл сол ұғымда нақты бере алады.

Ендеше қазіргі қазақ мәдениетінде, әсіресе жастар мәдениетінде сөздің, сындық атаудың орыс тіліндегі лексикалық бірлігі алдыңғы қатарлы, заманауи болып көрінетін түсінік алға шығып кеткендіктен және тілге деген салақтықтан қате қолданылып жүр.

Және сөздікте қате аударылған тұстарына түзетулер енгізе отырып, дәл деген аудармалары берілді.

Дегенмен, бұлардың ішінде амбициозный, креативный, оптимист, позитивный, реалист және гиперактивный, зануда, непунктуальный сөздерінің аудармасы жоқ немесе болса да сәйкес емес болып шықты.

Амбициозный – ұрда-жық, сен тұр, мен атайын, креативный – ерекше ойлы, жасампаздығы бар, оптимист – ақпейіл, позитивный – жайдары мінезді, реалист – шыншыл және гиперактивный – жыбырлап қалған, зануда – ит мінезді, непунктуальный – жайбасар деген сипаттама баламаларымен айтуға болады.

Бұл соңғы атаулар адам мінезін атау қызметінде кейінгі кезде ғана жиі қолданыла бастағандықтан да және қазақ мәдениетінде бұндай сипатты атаулар енді айтыла бастағандықтан аудармалары дәл шықпауы мүмкін немесе тіптен сәйкес атауы болмауы да мүмкін.

Бұл сауалнама 4 ақпараттық сұрақтан және диссертациямызға байланысты 4 негізгі сұрақтан тұрды.

Сауалнама 2022-2023 жылы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің 1, 3 курс қазақ тобының студенттері және орта білім беру жүйесіндегі мектеп мұғалімдерінен (сынып жетекшілер, пән мұғалімдері және психологтар) алынды.

Сауалнама 2022-2023 жылы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің 1, 3 курс қазақ тобының студенттері және орта білім беру жүйесіндегі мектеп мұғалімдерінен (сынып жетекшілер, пән мұғалімдері және психологтар) алынды.

Сауалнама алудағы мақсатымыз – қазіргі қазақтілді жас буынның өзінің және өзгенің бойынан таныған, бағалаған, жағымсыз деп тапқан мінез түрлерін анықтау және қазақ тіліндегі мінез атауларының қорын пайдалану мүмкіндігін айқындау.

Сауалнама алудағы мақсатымыз – қазіргі қазақтілді жас буынның өзінің және өзгенің бойынан таныған, бағалаған, жағымсыз деп тапқан мінез түрлерін анықтау және қазақ тіліндегі мінез атауларының қорын пайдалану мүмкіндігін айқындау.

Сауалнама зерттеу әдістерін, күтілетін нәтижелерді, мониторинг және бағалау нәтижелерін зерделеу үшін жасалды.

- Көптеген сауалнамаға жауап берушілердің пікірі диссертацияның теориялық бөліміндегі қазақ тіліндегі мінез атауларын жағымды және жағымсыз сипатты білдіретін атауларға топтастырып, жақсы, жаман мінезді танытатын концептілердің тілдік репрезентанттарының көбінен азына қарай топтастыруда екі жақ сәйкес келеді;

Олардың ішінде негізінен бір құрамнан тұратын сөздер және сөз тіркестері, тұрақты тіркестер және ішінара мақалдар бар.

Олардың ішінде негізінен бір құрамнан тұратын сөздер және сөз тіркестері, тұрақты тіркестер және ішінара мақалдар бар.

қатарлы, заманауи болып көрінетін түсінік алға шығып кеткендіктен

Бұл бағытты лингвомәдениеттаным теориясының негізін салушы В.А.Маслованың мәдениет категориялары – кеңістік, уақыт, тағдыр, құқық, байлық, еңбек, ар-ождан, өлім болып келеді деген тұжырымынан және негізгі мақсат адам туралы оның өз тілінен қалай көбірек білуге болатындығын көрсету, өйткені тіл тек қарым-қатынас, ойды жеткізу және білдіру құралы ғана еместігін, тілде әлемнің тұжырымдамалық бейнесі жасалатынын, адамды белгілі бір ұлттың тасымалдаушысы ретінде түсіну қажеттігін, тіл барлық әрекеттерге қатысатыны туралы айтқанын негіздеме ретінде алдық.

Бұл бағытты лингвомәдениеттаным теориясының негізін салушы В.А.Маслованың мәдениет категориялары – кеңістік, уақыт, тағдыр, құқық, байлық, еңбек, ар-ождан, өлім болып келеді деген тұжырымынан және негізгі мақсат адам туралы оның өз тілінен қалай көбірек білуге болатындығын көрсету, өйткені тіл тек қарым-қатынас, ойды жеткізу және білдіру құралы ғана еместігін, тілде әлемнің тұжырымдамалық бейнесі жасалатынын, адамды белгілі бір ұлттың тасымалдаушысы ретінде түсіну қажеттігін, тіл барлық әрекеттерге қатысатыны туралы айтқанын негіздеме ретінде алдық.

атауларының түсіндірме сөздігі, қазіргі қазақ дискурсындағы жағымды, жағымсыз мінез атауларының жиілігі, жағымды

Түйін: Мақалада қазіргі қазақ, татар және чуваш тілдеріндегі сұрау, өздік, жалпылау есімдіктерінің лексика-морфологиялық ерекшеліктері сипатталады.

Осыған орай, мақалада қазақ, татар және чуваш тілдеріндегі сұрау, өздік, жалпылау есімдіктері салыстырыла отырып, олардың лексикаморфологиялық сипаты берілмек.

Олар затты, белгіні білдіретін және іс-әрекеттің орындалу формасы, орны, уақыты, себебі, мақсаты жағынан айқындайтын сөздерді көрсетіп, ишара етеді [2, 194].

Сұрау есімдіктері септеледі, тәуелденеді, көптік және жіктік жалғауларын қабылдай береді.

Татар тілінде не (не), нәрсә (не) есімдіктері кісіден басқа тірі жан иелеріне және жансыз нәрселерге қатысты айтылады, олар да зат есімдер сияқты түрленеді [2, 195]: нәрсә~нәрсәне (не~нені), нәрсәдән (неден), нәрсәләре (нелері); ни~ниләр (не~нелер), нидән (неден), т.б.

Сөйлеу тілінде және сирегірек әдеби тілде де нәрсә, нәмәрсә сөздері зат есім рөлінде, “әлдеқандай зат” ұғымында жиі қолданылады.

(қалай) есімдіктері үстеуді алмастырады және контексте түрленбейді [2, 196]: Боз

Қазақ, татар, чуваш тілдеріндегі сұрау есімдіктерін салыстыра қарағанда, қазақ және татар тілдерінде аз ғана дыбыстық ерекшеліктер байқалғанымен, көбіне ұқсастықтар басым, ал чуваш тілінде кам (қаз.

және сөйлемде сөйлеуші немесе іс басқарушы затты бөліп көрсетеді1, басым мағына реңктерін білдіреді: Мин үзем Мостафа атлы булам, авылда «Мостай» дип кенә йөриләр ие, хәзер дә шулай дип кенә йөрергә була.

Жалпылау есімдіктері көптеледі, септеледі және тәуелденеді.

Жалпылау есімдіктерінің көпшілігі сын есім сөз табымен байланысты және олар сөйлем ішінде нәрсенің белгісін көрсетеді [2, 197]: Аның ана йөрәге улы турындагы һәрбер сүзне, улына булган һәрбер карашны ычкындырмыйча аулап тора иде (Ә.Еники)

Қазақ және татар тілдеріндегі бәрі (бары), барлық (барлык), барша (барча), бүтін (бөтен) сияқты жалпылау есімдіктерінің мағынасы, тұлғасы, құрамы жағынан ұқсас екендігін көреміз.

Қорыта айтқанда, қазіргі түркі тілдеріндегі есімдіктерді салыстыру арқылы алдағы уақытта олардың даму заңдылықтарын, өзгеру жолдарын, оған әсер еткен ішкі

Мақалада туризм саласының қызметтерін ұсыну құзыреттілігі бар мамандарды даярлау аспектілері қарастырылады және туризмді оқытудың мазмұны мен әдістемесі қарастырылады.

Білім беру саласында кәсіби даярлықтың жаңа мазмұнын құрудағы интеграция және сабақтастық тәсілдері сипатталады.

Елдің туризм саласындағы маңызды рекреациялық және мәдени-танымдық потенциалы экономиканың дамуына әлі де болса толыққанды нәтиже бере алмай отыр.

Туристік индустрияны құрудағы маңызды мәселелерге туризм сферасындағы жұмыстарды ретке келтіру, қабілеті бар кәсіби кадрларды дайындау, балалар туризмнің дамуын қамтамасыз ету, туристік нарықтағы туристерге қызмет көрсетудің прогрессивті технологияларын дайындау, оны ендіру, экологиялық туризмді дамыту, туризмнің нормативтік-құқықтық базаларын қалыптастыруға ат салысу, туристік нарықта сұранысқа ие туристік бағдарламалар мен маршруттарды жасау және т.б.

Шетелдік және ресейлік ғалымдардың арасында туризм даму тұжырымдамасы туралы әртүрлі пікірлер айтылып

Ғалымдар туризм саласын экономикалық, аймақтық, кеңістіктік және эволюциялық тәсіл тұрғысынан өз ойларын тұжырымдауда (2).

Kazakh Tourism ұлттық компаниясы жүргізген талдау қазіргі уақытта Қазақстанда "туристік магниттер" және "туристік өсу нүктелері" болуға қабілетті 100-ден астам танымал туристік объектінің бар екенін көрсетті.

Сонымен қатар ресурстардың шектеулілігіне және барлық осы нысандарды дамытуға елеулі инвестициялар салу қажеттілігіне байланысты Мәдениет және спорт министрлігі Қазақстанның туристификациялау картасы деп аталатын неғұрлым маңызды туристік нысандарды іріктеу бойынша жұмыс жүргізді.

Сонымен қатар ресурстардың шектеулілігіне және барлық осы нысандарды дамытуға елеулі инвестициялар салу қажеттілігіне байланысты Мәдениет және спорт министрлігі Қазақстанның туристификациялау картасы деп аталатын неғұрлым маңызды туристік нысандарды іріктеу бойынша жұмыс жүргізді.

Іріктеу критерийлері туристік магнит ретінде нысанның бірегейлігі және туристік ағынның ықтимал өсуі болды.

Қазіргі уақытта туризмді дамыту процессі, туристік және рекреациялық қызметтер нарығын қалыптастыратындығы мәлім.

Шағын орналасу аймағында объектілердің жоғары шоғырлануы ең құнды және маңызды нысандарды анықтауды талап етері сөзсіз.

Мамандар туристердің, мұқтаждықтары туралы толық ақпаратқа ие болуы және туристерге деген өзіндік ұстанымы мен көзқарасына ие бола білуі керектігі сөзсіз.

Туризм түлектері туристік қызметтің қалыптасуы мен даму кезеңдерін, оның ішінде: туристік қызметтің мақсаттары мен міндеттерін айқындау; бағалай отырып көрсеткіштерді айқындау; нәтижелерді алу және жаңа сапалы деңгейдегі өнімдерді әзірлеу және т.с.с.

Туризм түлектері туристік қызметтің қалыптасуы мен даму кезеңдерін, оның ішінде: туристік қызметтің мақсаттары мен міндеттерін айқындау; бағалай отырып көрсеткіштерді айқындау; нәтижелерді алу және жаңа сапалы деңгейдегі өнімдерді әзірлеу және т.с.с.

Оқу-жаттығу процесі белсенді туристердің әртүрлі топтарымен жұмыс істеудің практикалық дағдыларын игеруге, жүктеме режимдерін жасауға және қолдануға мүмкіндік береді.

"Туризм" даярлау бағыты туристік қызметтер ауқымын кеңейтуге, қазіргі бар бағдарламаларын толықтыруға, Қазақстандағы демалуға деген көзқарас пен құштарлықты өзгертуге, әртүрлі рекреация және спорттық шараларды, бос уақыт тиімді өткізу секілді бағдарламаларды әзірлеуге және іске асыруға мүмкіндік беретін құзыреттерге ие.

"Туризм" даярлау бағыты туристік қызметтер ауқымын кеңейтуге, қазіргі бар бағдарламаларын толықтыруға, Қазақстандағы демалуға деген көзқарас пен құштарлықты өзгертуге, әртүрлі рекреация және спорттық шараларды, бос уақыт тиімді өткізу секілді бағдарламаларды әзірлеуге және іске асыруға мүмкіндік беретін құзыреттерге ие.

Мамандарды даярлау сапасын арттыру мақсатында оқу және өндірістік практикалар өткізіледі, олардың шеңберінде пән олимпиадалары мен туризм нормативтері де орындалады, сондай ақ, өңірлік туристік ресурстар зерделенеді.

Білім бұл әр қоғамның негізгі құрылыстық бөлігі, бұл білімге негізделген қоғамның жалғыз және ең жақсы инвестициясы, оларға қажетті білім, дағдылар мен түсініктерді алуға, жеке тұлғаны дамытуға, жаңа ұрпақты қоғамдық өмірге дайындауға көмектеседі.

Кәсіптік білім-бұл қоғамдағы адамдар кәсіпке ие бола алатын және олардың қабілеттерін физикалық, зияткерлік, эмоционалды, Әлеуметтік және экономикалық аспектілерден дамыта алатын, адамға қажетті білім, дағдылар мен практикалық қабілеттерді беретін процесс.

Кәсіптік білім-бұл қоғамдағы адамдар кәсіпке ие бола алатын және олардың қабілеттерін физикалық, зияткерлік, эмоционалды, Әлеуметтік және экономикалық аспектілерден дамыта алатын, адамға қажетті білім, дағдылар мен практикалық қабілеттерді беретін процесс.

Кәсіптік білім беру бұл қоғамдағы адамдар кәсіпке айналуы және мамандыққа сәйкес келетін білім мен дағдылар берілетін білім беру процесінде өсіп-жетілуі үшін қолданылатын білім беру жүйесі.

Табысты білім беру үшін жалпы білім берудің жан жақты мазмұнын және кәсіптік білім беру практикасы мен оқытудың өлшемін нақты ортада біріктіру қажет.

Кәсіби туристік білім, туристік сектордағы кәсіпорындардың тиімділігін арттыру бағытында ғылыми әдістерді құрумен қатар, секторға қажет болатын зерттеулер мен жоспарлау және осы зерттеулерге сәйкес сектордағы бағыттарды оқыту мақсатында жүргізілетін білім беру процесі болып табылады.

Туризмдегі кәсіптік білім-бұл теориялық және практикалық оқытудан бастап, кәсіптің негізгі қағидаларына дейінгі берілетін әртүрлі пәндер жиынтығы (4).

- Білім беру арқылы теориялық және практикалық қарым-қатынас орнату арқылы, туристік секторын дамытуға үлес қосу;

Осы саланы дамыту үшін және мамандарды сапалы түрде дайындау үшін бизнес өкілдерін тарту қажеттігі пайда болды.

Сонымен қатар, осы салада тәжірибесі бар және шет тілінде дайындайтын ОПҚ-ның жеткіліксіздігін айта кеткен жөн.

Курс барысында берілетін кәсіби теориялық және семинар дәрістері туризм сала мамандары тарапынан берілуі оқушының жеке дамуын қамтамасыз етеді, кәсіби хабардарлықты арттырады, мансапты жоспарлауына септігін тигізеді.

Жоғары оқу орындарында ұсынылатын туристік білім студенттердің үмітіне сәйкес келмейді және студенттердің қанағаттану деңгейі төмен деп айтуға болады.

Сонымен қатар, басшылар жаңадан құрылған жастар қонақ үй бизнесінің шындығын білмейді, шыдамсыз және қарқынды жұмыс қарқынына төтеп бермейді деп айтты.

Тағы да менеджерлер студенттерге білім беру өмірінде сатып алу керек жабдықты алады; қол астындағы адам мен ата-ананың қарым-қатынасында туындайтын қарым-қатынас проблемасы шет тілі, компьютер, жеке жабдықтың болмауы (өзіне деген сенімділік, еңбекқорлық, тәртіп және т.б.) сияқты техникалық білімдердің жетіспеушілігімен қарым-қатынас жасау қабілетінің жоқтығымен олар кемшіліктер бар екенін айтты.

Бұдан бөлек, білім алушылардың өндірістік тәжірибеден өту мерзімдерін ұзарту және осы тәжірибеден толық өтуін қадағалау механизмін күшейту шаралары қажет секілді.

Сондықтан, осы салада тағылымдамадан өтіп жатқан студенттерді бақылау, олардың тағылымдамадан өту мәселелерін зерттеу және қос тараптың қанағаттану деңгейін өлшеу маңызды болып саналады.

Сонымен қатар, кейбір ЖОО-да жыл сайынғы БББ-ның дайындалу барысы тек бір маманның қолынан өтуі, яғни кафедра оқытушыларымен және жұмыс берушілермен талқылану жұмыстары тек формальды түрді іске асырылуы ең үлкен проблема екендігін мәлімдеуге болады.

Қазақстанның саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан дамуы білім жүйесіндегі кәсіби білім беруді жетілдіруге біршама әсер етуде.

Кәсіби білім беру жүйесіндегі жаңа құрылым әлеуметтік-экономикалық талаптарға жауап бере алатын кәсіби білім берудің теориясы мен әдістемесін жетілдірудегі ғылыми зерттеулерді тереңдету және кеңейту мәселелерін көтеріп отыр.

Мұндай мақсатты бағытта жүргізілетін жұмыс білім саласындағы кәсіби дайындықтың жаңа мазмұнын кіріктіру және сабақтастық тәсілдерін қолдана отырып құру арқылы жүзеге асырылады.

Жоғарыда айтылған проблемаларды жою және туризмнің білім беру жүйесін жақсарту және жаңарту бойынша автордың ұсыныстары мыналарды қамтиды:

Жоғарыда айтылған проблемаларды жою және туризмнің білім беру жүйесін жақсарту және жаңарту бойынша автордың ұсыныстары мыналарды қамтиды:

Қандай мақсатпен және қандай кәсіби деңгейде болмасын, туристік білім берудегі теория мен практика бірбірін толықтыра отырып, тұтас қалыптастыратындай етіп жүргізілуі керек (Pelit and Gerer, 2006).

- Білім алушылардың өндірістік тәжірибелерден ұзақ мерзім өту

Түркі халықтарының, атап айтқанда ноғай, татар, қарақалпақ, башқұрт және қазақ халықтарының ауыз әдебиетінде маңызды болып табылатын осы мұралардың тағдыры сан қилы.

Сондықтан болар, осы уақытқа дейін бұл деректерді зерттеуге кеңес, орыс, қазақ және басқа зерттеушілер жіті назар аударып келген.

Ноғайлы батырлық жырларына Қобыланды батыр, Ер Едіге (Едіге), Орақ-Мамай, Қарасай-Қази, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ақжонасұлы Ер Кеңес батыр, Манашұлы Тұяқбай батыр, Шора батыр және Қырымның қырық батыры циклындағы басқа да батырлық жырлар мен поэмаларды жатқызамыз.

және басқа да жыршы-жыраулар болды.

Исин де ноғайлы дәуірі – қазақтың ең жырланған және жауынгерлік заманы болып саналады» деген [7, 41 б.].

Қоңыратбаев және т.

«Ақжонасұлы Ер Кеңес батыр» және «Манашұлы Тұяқбай батыр» жырлары 1961 жылы жарық көрген «Батырлар жыры» жинағының II томына енгізілді.

Жинақтың 1964 жылы шыққан III томына «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары», «Жұбаныш батыр»,

«Сүйініш батыр», «Ер Бегіс батыр», «Тегіс батыр» және «Тама батыр» енді.

«Ақжонасұлы Ер Кеңес», «Манашұлы Тұяқбай батыр», «Шынтасұлы Төрехан батыр» және т.б.

28400 шумақтан астам өлең жолдарынан тұратын бұл эпосты алғаш рет Қазақ КСР ҒА Әдебиет және өнер институты ғалымдары 1942 жылы хатқа түсірген.

Сәтбаевтың және филолог, журналист Н.Т.

Хангельдиннің және т.б.) белгілі жыршыны кездестіргенін, бұл қарияның жас тартып қалғанына байланысы оның аузындағы «Қырымның қырық батыры» аталатын халық фольклорын тез арада хатқа түсіру қажеттілігін жазады.

Бұл жерде шамасы партияның (КОКП) ұстанған қатаң идеологиялық саясатының соғыс уақытында аздап жұмсарып, басты міндет КСРО халықтарының тарихи тұлғаларын танымал ету арқылы майдандағы (Екінші дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы) сарбаздар мен офицерлердің, сондай-ақ тылдағы барлық соғысқа қабілетті ерлердің әскери рухын көтеру мақсат болған [12, 92 б.].

Мұрын жырау репертуарындағы «Қырымның қырық батыры» эпосы үш топқа бөлінеді: Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары, Қарадөң батыр және оның ұрпақтары және Жеке батырлар.

Мұрын жырау репертуарындағы «Қырымның қырық батыры» эпосы үш топқа бөлінеді: Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары, Қарадөң батыр және оның ұрпақтары және Жеке батырлар.

Мұрын жырау репертуарындағы «Қырымның қырық батыры» эпосы үш топқа бөлінеді: Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары, Қарадөң батыр және оның ұрпақтары және Жеке батырлар.

Мысалы, қарақалпақ халық эпосы Қырық қыз, қырғыздың Манас эпосындағы қырық шора, Боғаш-Жиаданның қырық нөкері, «Китабу-Қорқыт» эпосындағы Дерсеханның қырық жауынгері, түрікмен халқының «Короғлу» поэмасындағы қырық батыр және т.б.

Бірақ «Қырымның қырық батырымен» салыстырғанда оның көлемі әлдеқайда аз және сюжеттері, эпизодтары, кейіпкерлері өзгеше.

«Қырымның қырық батыры» эпосы туралы ғылым тарапынан алғаш пікір білдірген КСРО ҒА Қазақ филиалының Тіл, әдебиет және тарих институтының директоры Н.Т.

Сауранбаев Мұрын жыраумен тікелей сұхбат құрып, бұл жыр XV ғасырдан бастап ауыздан-ауызға жалғасып келгенін, оған 500 жыл асқанын, оны алғаш жырлаған Сыпыра жырау (әмір Едігенің замандасы және Тоқтамыс ханның серігі – А.Ө.) екенін, оны Абыл жыршы (1777–1864 жж.), оның аузынан Нұрым (1825–1898 жж.), одан Қашаған (1841–1929 жж.) сынды жыршылар жырлағанын, ал Мұрын болса солардың соңғы шәкірті екенін, сондай-ақ бұл жырды

7 1944 жылы Ташкентте өткен Бүкілодақтық әдебиетшілер мен фольклористтердің конференциясында ғалымдар Мұрын жыраудың «Қырымның қырық батыры» эпосын көлемі жағынан Гомердің Илиада мен Одиссейінен асып түсетінін және оның да дүниежүзілік маңызы бар екенін мәлімдеген [6, 178 б.].

Ол аңыздарды жас кезінде белгілі жыраулар Нұрым (1825-1898 жж.), Қашаған (1841-1929 жж.) және т.б.

Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» (1932 ж.) және «Көркем әдебиет» (1934 ж.) монографиялары ерекше назар аударатын еңбектер.

туралы жырлар) және соңғы 5.

Көрші елдердің саяси-әскери кері әрекеттеріне және хан-сұлтандарға қарсы бас көтерген Сырым, Исатай, Махамбет, Жанқожа туралы батырлық жырлар айтылған кезеңдер [11, 81 б.].

Осыған орай қазақ жазушысы және әдебиеттанушысы М.О.

Орлов «Казахский героический эпос» атты кең көлемді очерк кітап шығарды, онда ғалым Алпамыс батыр және ноғайлы батырлық жырларындағы мотивтер, сюжеттер, жекелеген эпизодтарына анализ жасайды.

Сондай-ақ, оның «Жырау кім» (1961 ж.), «Мұрын жыраудың мұрасы және тұтастану туралы бірер сөз» (1965 ж.), «Фольклор және эстетика» (1976 ж.) және т.б.

Сондай-ақ, оның «Жырау кім» (1961 ж.), «Мұрын жыраудың мұрасы және тұтастану туралы бірер сөз» (1965 ж.), «Фольклор және эстетика» (1976 ж.) және т.б.

Сондай-ақ, оның «Жырау кім» (1961 ж.), «Мұрын жыраудың мұрасы және тұтастану туралы бірер сөз» (1965 ж.), «Фольклор және эстетика» (1976 ж.) және т.б.

Бұл монографияда Орта Азия мен Қазақстан халықтарының эпикалық шығармаларының генезисі, эволюциясы және ерекшелігі қарастырылды.

Сыдықовтың пікірінше, Едіге, Орақ-Мамай, Қарасай-Қази, Шора, Қобыланды және басқалар туралы эпостар мен поэмалар жалпы қазақ батырлық эпостарында жеке «ноғайлы циклын» құрайды.

Жирмунский өткен ғасырдың 60-70 жылдарында ноғай мен қазақ батырлық эпостарын терең зерттеп, оларды орыс жылнамаларымен және ноғай мырзаларының орыс князьдерімен болхан хат алмасуларын мұрағаттардан көтеріп салыстыра отыра ноғайлы батырлары туралы жырлардың тарихи негізі бар екеніне, ондағы басты кейіпкерлердің аттары мен өмірлері жазба деректерде сақталғанына куәлік береді [5, 393, 410 б.].

Бердібаев қазақ эпостарын жүйелеу және олардың тарихи оқиғалармен байланысы жөнінде «Қазақ эпостары» деген атпен үлкен ғылыми-зерттеу еңбек жазады.

және қарқынды айналысты.

«Жыршылық дәстүр» (1980 ж.), «К проблеме историзма эпоса» (1986 ж.), «Эпостанудың әдістемелік мәселелері» (1993 ж.) және т.б.

Мысалы, «Қазақ фольклорының типологиясы» деген ұжымдық монографияда (1981 ж.) ғалым тарихи-салыстырмалы әдіс қолдана отырып эпостардың шығуын, ұқсастық заңдылықтарын үш жүйеге бөледі: 1) тарихи-генетикалық; шығу тегі туыстас халықтардың эпостары мен аңыздары көп жағдайда ұқсас болады (қазақ, алтай, хакас, саха), 2) тарихи-мәдени; генетикалық туыстықтан бөлек халықтардың мәдени, діни, діл, наным-сенім жақындығы да эпостардың шығуы мен дамып өзгеруіне өзара әсер береді (қазақ, ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрт), 3) тарихи-типологиялық; сонымен қатар халықтардың шаруашылық-мәдени типі ұқсас және әлеуметтік-қоғамдық қатынастардың дамуы бір деңгейде болғанда (қазақ, монғол, қалмақ, бурят) [9, 4 б., 7-8 б.].

Нұрмағамбетованың қолынан ДештіҚыпшақты мекендеген ноғай, қазақ және басқа да көшпелі түркі жұртына ортақ Қобыланды батыр туралы «Казахский героический эпос «Кобланды батыр» атты салыстырмалы-типологиялық ғылыми еңбегі жарық көреді.

«Мұрын ақын жырлаған «Қырымның қырық батыры» (1948 ж.), «Эпос және оның айтушылары» (1975 ж.), «Қазақ эпосы және түркология» (1987 ж.) және т.б.

«Мұрын ақын жырлаған «Қырымның қырық батыры» (1948 ж.), «Эпос және оның айтушылары» (1975 ж.), «Қазақ эпосы және түркология» (1987 ж.) және т.б.

«Мұрын ақын жырлаған «Қырымның қырық батыры» (1948 ж.), «Эпос және оның айтушылары» (1975 ж.), «Қазақ эпосы және түркология» (1987 ж.) және т.б.

Қоңыратбаев, ноғайлы батырлық эпостары мен поэмалардың сюжеттері мен эпизодтарының және кейіпкерлерінің едәуір өзгеру себептерін қазақтар мен жоңғарлар арасындағы соғыс күшейген XVIII ғасырда орын алуы мүмкін екенін топшылайды

Сыдықов «Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым» атты көлемді ғылыми мақала жазды, онда ғалым батырлық жырлардың, оның ішінде ноғайлы батырлық жырларының шығу мәселелерін, оның тарихи оқиғалармен байланысын, стадиялық өзгеріуін жан-жақты зерттейді.

Мағауиннің қолынан Алтын Орданың беклербегі, әмірі және Ноғай Ордасының (Манғыт жұрты) негізін қалаушы Едіге туралы түрлі мақалалар жарыққа шығады, ал 1994 жылы ол «Едіге»

жырының тарихилығы және көркемдік ерекшеліктері» атты кандидаттық диссертация қорғайды.

Есенжанова ноғай мырзалары (жырда батырлар ретінде суреттеледі), Кіші Ноғай Ордасының (Қази Ұлысы) негізін қалаушы, Қырым ханы Дәулет-Керейдің қолында аталық қызметін атқарған Қази мырза және оның бауыры Қарасай туралы бірнеше мақала шығарса, 1994 жылы «Қазақтың қаһармандық жыры – Қарасай-Қази» атты кандидаттық диссертация қорғайды.

Мағауиннің «Қобыз сарыны» (2007 ж.) және орыс тіліндегі «Кобыз и копье» (2009 ж.) еңбектері арқылы оқырман назарына ұсынылды.

мырзалары Орақ және оның бауыры Мамай туралы «Қазақтың қаһармандық жыры –

Сәкенов және т.б.

соңы XV және XVI ғасырлардан бастау алады.

Фольклорлық проза бұл қазіргі кездегі халық психологиясын зерттеу үшін өте маңызды және қажет халық шығармашылығы.

Фольклорлық прозаны, халықтық әдет-ғұрыптарды, салт – дәстүрлерді, дәстүрлі сәндік-қолданбалы және бейнелеу өнерін жандандыру қазіргі заманның өзекті мәселесі.

Академик С.Қасқабасов фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына қарай танымдық (познавательный), мағлұматтық (информатив-ный) және көркемдіктәрбиелік (эстетический-воспитательный) деп үш топқа бөліп [1, 32 б.], алдыңғы топқа мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар, екінші топқа хикая, меморат-әңгіме жататынын, ал, үшінші топқа классикалық ертегілердің барлық түрі кіретінін атап өтеді [1, 32 б.].

Сүлеймен патшаның: “Маған тірі көп көрінеді”, – дегеніне қарсы: Байғыздың: “Мен хисаптағанда ұйықтағандарды да өлі деп санадым, ояу жүріп Құдайға құлшылық қылмағандарды ұйықтаушы деп білемін, сол себептен өлі көп шықты”, – деген жауабы және “Дүниеде ұрғашы көп”, – деген тұжырымын: “Мен хисаптағанда ұрғашының тілін алып, қыл дегенін қылған еркекті ұрғашы деп санадым, сол үшін ұрғашының бәрі артық болды” – деген жауабы әлем руханияты арқылы дүниежүзіне кеңінен мәлім даналық пікірдің де қазақ халқының сандаған ұрпақтарының санасында сақталуы сейілдік мақсатта айтылатын ертегі-жанры үлесінің арқасында.

Мысалы, түлкінің қулық-сұмдықтары “Қу түлкі”, “Өткен замандағы хикаят сөз”, “Түлкі мен Жолбарыс”, “Алты түлкі”, “Түлкі мен Қырғауыл”, “Түлкінің алдағаны”, “Түлкі, қасқыр, түйе, арыстан”, “Түлкі, арыстан, қасқыр және бөдене” және басқа да көптеген ертегілерде түлкінің кез-келген сәтте өзінің пайдасын өзгелердің мүддесінен артық көріп, айла-шарғылар қолдану арқылы өзімен жолыққандардың барлығының, тіпті олар онымен дос болса да, ақысын жеуге дайын тұратыны жан-жақты әшкереленеді.

Мысалы, түлкінің қулық-сұмдықтары “Қу түлкі”, “Өткен замандағы хикаят сөз”, “Түлкі мен Жолбарыс”, “Алты түлкі”, “Түлкі мен Қырғауыл”, “Түлкінің алдағаны”, “Түлкі, қасқыр, түйе, арыстан”, “Түлкі, арыстан, қасқыр және бөдене” және басқа да көптеген ертегілерде түлкінің кез-келген сәтте өзінің пайдасын өзгелердің мүддесінен артық көріп, айла-шарғылар қолдану арқылы өзімен жолыққандардың барлығының, тіпті олар онымен дос болса да, ақысын жеуге дайын тұратыны жан-жақты әшкереленеді.

Егер практикалық саралау қолда бар материалды дұрыс анықтауға және игеруге ықпал етсе, онда бұл саралау өте орынды және өз міндетін орындағанын білдіреді.

Егер практикалық саралау қолда бар материалды дұрыс анықтауға және игеруге ықпал етсе, онда бұл саралау өте орынды және өз міндетін орындағанын білдіреді.

М.Әуезов пен Е.Исмаиловтың жетекшілігімен жиналған және басып шығарылған үш томдық "қазақ ертегілерін" осындай саралаудың жақсы үлгісі деп атар едік.

Әрине, олар біркелкі аталмаған және бірыңғай ғылыми жолмен ажыратылмаған.

Классикалық ертегілер жанрына енбеген шығармалар аңыздар, аңыздар, өтіріктер және сыни ертегілерге топтастырылған.

Сонымен, практикалық саралау қажет және пайдалы мәселе.

Мысалы, еуропалық ғалымдар А.Иолесс, К.Сидов, А.Весельский, А.Никифоровтың халық прозасын жүйелеу және саралау үшін жазған еңбектерін атауға болады.

Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы анықталмаған және ескерілмеген, сюжеттердің, әңгімелердің көптеген циклдері зерттелмеген ".

1934 жылы неміс ғалымы К.Сидов халық прозасының үш жанрын анықтады: хабар (Сһrоnіknotіzеп), мемуар (Мемогаt) және әңгіме (Гаbuіаt), олардың айтылуы бойынша.

Бұл терминдер халықаралық фольклорда кеңінен қолданылды және оларға жанрлық түсінік берілді.

Азбелев, В.П.Аникина, Н.И.Кравцов, К.В.Чистов және т.

Көрнекті ғалым, кеңестік фольклор теориясының негізін қалаушылардың бірі В.Я.Пропп халық прозасын жазды және ол оны екі үлкен салаға бөледі: ертегілер мен мазмұнына ел сенетін ертегілер.

Содан кейін ертегі келесі жанрларға бөлінеді: қиял, тізбек (кумулятивті), хайуанаттар бағы, адамдар (тұрмыстық), өтірік және жалықтыратын ертегі[8].

Фольклордың прозалық жанрларын зерттейтін ғалымдардың бірі С.Н.Азбелев халық прозасын көркем және қарапайым (көркем емес) деп бөледі.

Біріншісі шығармадағы шындықтың терілуін ерекшелейтін сала, екіншісі бейнеленген шындықты қабылдау және сол шындықтың көрінісі, үшіншісі жұмыстың әлеуметтікмәдени функциясы.

Бұл жанрлардың шындыққа және олардың функцияларына қатынасы.

Басқаша айтқанда, фольклорлық шығарма болмысты, шындықты қалай бейнелейді және ол қандай мақсатта көрінеді.

Башқұрт ғалымдарының еңбектері батырлық ертегіге, аңызға және поэтикалық ертегіге арналғанын атап өткен жөн.

Мысалы, башқұрт фольклористі Ф.Надршина аңыз бен әпсана-хиятқа арналған кіріспеде башқұрт халқының ертегі емес прозалық жанрларын жіктеуге және саралауға тырысқан.

Ол келесі жанрларды анықтайды және жекелендіреді: бұрын ырымшылдар жасаған аңыздар, башқұрт тарихымен байланысты аңыздар, жер-су, тау-тас және т.б.

Ол келесі жанрларды анықтайды және жекелендіреді: бұрын ырымшылдар жасаған аңыздар, башқұрт тарихымен байланысты аңыздар, жер-су, тау-тас және т.б.

Надршина сонымен қатар башқұрт фольклорында хикая (эпос) жанры бар екенін айтады және оны мифологиялық баяндау деп атайды.

Бұл зерттеудің ұтымды көздерінің бірі-түрікмен фольклорында миф жанрының бар екендігін анықтау және оған арнайы тарау беру [12, 38 б].

Автор бұл топты «эртеки хасиетсіз фольклор прозасы» деп атайды, легенда, хикаят, миф және ревоят сияқты жанрларға бөледі.

Қоғамның әлеуметтік, рухани, экономикалық өмір сүруінің объективті және субъективті себептеріне байланысты бүгінде рухани көбею құрылымын, ең алдымен жас ұрпақты тәрбиелеу және дамыту жүйесінде түбегейлі өзгерту туралы мәселе туындады.

Қоғамның әлеуметтік, рухани, экономикалық өмір сүруінің объективті және субъективті себептеріне байланысты бүгінде рухани көбею құрылымын, ең алдымен жас ұрпақты тәрбиелеу және дамыту жүйесінде түбегейлі өзгерту туралы мәселе туындады.

Ғалымдар мұны әлеуметтік-психологиялық, саяси себептермен түсіндіре отырып, әр халықтың тарихи және ұлттық өзіндік санасының ерекше өсуін атап өтті.

Бұл қоныста табылған балшықтан жасалған адам және мал түрлерінің бейнесі сол дәуірдегі фетиштік түсініктерді көрсетеді

Орта Азия өңіріндегі неолит кезеңінің тағы бір жақсы зерттелген аймағы Бұхар оазисі және оңтүстік Арал бойы.

ІV-ІІІ мыңжылдықтарда аңшылық пен балықшылықтан егінге және мал өсіруге өте бастаған тайпалардың бұл мәдениеті Келтеминар (Келте-Мұнара) деген атаумен белгілі.

Екі қоныстан да ағаш және қамысты пайдаланған үлкен үй-жайлар, қыш ыдыс қалдықтары, соның ішінде іргелеріне ою салынғандары, шақпақ тастан жасалған әртүрлі құралдар табылды

Ғылыми әдебиетте Қазақстан өндіргіш шаруашылықтың орталығы болған жоқ, біздің жерде дамыған өндіргіш шаруашылықтың құрылу процесіне тікелей әсер еткен ежелгі доместикация орталықтары Батыс және Орта Азия болуы мүмкін деген пікір айтылады

Орынборда тұратын ахун бұл қала Яфеттің ұлы Түрік-ханның немерелері тұсында салынған және аты да сол кезде аталған дейді, сол жақтағы қалалар, тіпті Үндістан мен Қытайға дейінгі жерде, мысалы: Қашғар, Табат, Жәркент, Ходжент, Тәшкент, Мартикан, Фантак, Янгы, Хасар, Хитяк, Отырар, Сауран, Барзяган және басқалары Түркістанға бағынып тұрған.

Орынборда тұратын ахун бұл қала Яфеттің ұлы Түрік-ханның немерелері тұсында салынған және аты да сол кезде аталған дейді, сол жақтағы қалалар, тіпті Үндістан мен Қытайға дейінгі жерде, мысалы: Қашғар, Табат, Жәркент, Ходжент, Тәшкент, Мартикан, Фантак, Янгы, Хасар, Хитяк, Отырар, Сауран, Барзяган және басқалары Түркістанға бағынып тұрған.

Жоғарыдағы келтірілген мәтіндегі «Түркістан қаласы татарлардың тарихи шығармаларында Бұхара қаласынан көп бұрын салынған деп айтылады, айтуларына қарағанда ерте замандарда билік осы қаладан басталған және бүкіл Азияға тараған» деген дерекке аса көңіл аудару керек.

Ескі тарихта айтылғандай өзге халықтармен бірге моңғол, татар және қытайды бағындырып, Ұлы Татариямен соғыста (яғни Тұранмен) өзінің әскерімен арнап үш қала салу керек деп шешкен.

Себебі, аңыз деректері «Дадестан–и меног-и храд» (Парасат Рухының пайымы) және «Бундахишн» (Негіздің жаратылысы) аталатын парсы арасында көбірек сақталған «Зәрдүш мәтіндерімен» қабысады.

Иран және түрік халықтарының арасында кең тараған

«Шаһнама» дастанында адам баласы Жәмшидтен кейін билікке Феридун патша уақытында үшке бөлінді, оның үш баласы билеген аймақтардан Ұлы Даладағы үш түрлі үлкен ұлыс бастау алады дейді: Сәлімнен арабтар, Тұрдан түрік елдері және Ирандждан ирандықтар мен үндістер тарайды-мыс.

Ариан және тұран жұрты

«андронов» (Сарыарқа және одан оңтүстікке қараған жер) және «жарма» (Батыс Қазақстан – Еділ бойы) деп атау қалыптасқан (ХХ ғасырдың 30-жылдарында алғашқы ескерткіштерді археологтар Сібірде Андронов селосының маңында қазды).

«андронов» (Сарыарқа және одан оңтүстікке қараған жер) және «жарма» (Батыс Қазақстан – Еділ бойы) деп атау қалыптасқан (ХХ ғасырдың 30-жылдарында алғашқы ескерткіштерді археологтар Сібірде Андронов селосының маңында қазды).

Археологтар андронның батыс нұсқасына қатысты Петров және Алакөл мәдениеттері (б.з.д XVII-XIII ғғ.) деген терминдерді қолданады.

Бұл уақытта қазақ жерінің батыс аймақтарында Алакөл мен Жарма археологиялық мәдениеттерінің өз ара күресін, және Жарма мәдениетін жасаған тайпалардың Алакөл мәдениетін жасаған қауымдарын біртіндеп Оңтүстік Орал жазықтарына қарай ығыстырғаны байқалады.

Федоров мәдениетінің Оңтүстік және Батыс Сібірдегі ескерткіштеріне қарап біз б.э.б.

Қола дәуірі халқының этникалық және саяси тарихы жайында біз екі түрлі жазба ескерткішті ерекше атаймыз.

tūiriiānәm, пехл.парсы tūrān) халықтарының ең көне әфсаналарының жинағы «Оғыз наме» және «Оғыз қаған туралы жыр».

Мұнда олармен бәсекелес және туыс турлар (тұран) да мекендеген.

Ұлан-ғайыр дала кеңістігінде, этностардың нығаюымен және гомогенденуімен жалғас, малшы қауымның аңшылар қауымдарын ассимиляциялау жүріп жатты.

Әскери және шаруашылық қажеттілігі бойынша күрделі тайпалық одақтар қалыптасты.

Бұл қола дәуірінің тайпаларын оңтүстік пен батысқа, Иран, Үндістан және Еуропаға қоныс аударуға мәжбүр етті.

Сонымен қатар Оңтүстік Азия, Еуропада арийлік және түрлі жергілікті этномәдени дәстүрлердің синтезі қалыптасты.

ІІ мыңжылдықтың ортасынан бастап қазақ жері аймағынан оңтүстік және оңтүстік-шығыс бағыттағы екі ірі миграциялық толқын байқалады.

Уақыт бойынша бұл Иран үстіртінде, Үндістанда және Шығыс Түркістанда болған ежелгі протоқалалық және қалалық орталықтардың дағдарысымен сай келеді.

Уақыт бойынша бұл Иран үстіртінде, Үндістанда және Шығыс Түркістанда болған ежелгі протоқалалық және қалалық орталықтардың дағдарысымен сай келеді.

Арийлер жаңа жерлерге келген соң, ұзақ уақыт бойы дәстүрлі әлеуметтік құрылымның, отбасылық және құқықтық қатынастардың, рухани 30 мәдениеттің, діннің ерекшеліктерін сақтап, осы аймақтардың әрі қарайғы тарихына шешуші әсер етті.

Өз заманында озық мәдениет түзген арийлер Шығыс Түркістан мен Мәуреннахрдың, Иран мен Үндістанның және т.б.

Қазақ даласында және Түркістан өлкесінде қалған арийлер тұрандықтармен араласып кейінірек теңдесі жоқ скуз (скиф, ішкі оғыз, ишгузай) – сақа мәдениетін жасады.

Бүгінгі күні Еуропаның, Американың және Үндістан мен Иранның халықтары үндіеуропа тілдерінде сөйлейді.

Оның ең мағыналы дәлелі ариан халықтарының бәріне ортақ метрикалық поэзия және адамзат баласының ең алғашқы қалыптастырған әлемдік діні зороастризмнен көруге болуға болады.

Өз кезегінде Зәрдүш негіздері антропоморфты және жабайылау болса да Бір Тәңіріні (Көк Тәңіріні) бейнелеп, оны Құдай есебінде өзге тылсым күштерден жоғары көтерген ортада қалыптасты.

Кейінірек Богазкөй жерінде 1906 жылы Гуго Виклер хетта патшаларының мұрағаты саяси және тарихи мазмұндағы мәтіндер, шумер-аккад-хетт сөздігі, жылқы өсіру жайындағы 15 мыңнан астам сына жазулы тақтайшаларға жазылған шығармалар т.б.

Хитилер кейін әлсіреді, бірақ олардың өмірі туралы айтылатын естеліктер және олардың Әл-Фираттағы (Евфрат) ел астанасы Гарагмыш туралы естеліктер миляди жылсанауы басталғанша дейін 634-627 жылдары орын алған сақалардың Батыс Азия арқылы Мысырға жасаған жаңа жорығына екі ғасыр бұрын ғана ұмытылады.

Khita деп жазады, бірақ хити Кіші жүздегі кетелердің атына ұқсас келеді, олардың таңбалары көбейту немесе қосу белгісіне ұқсайды және екеуі де хитилердің иероглифтерінде кездеседі»

Мемлекет қашанда белгілі бір идеологиялық белгілерге негізделеді және ол белгілер билеуші әулеттің қасиеттілігі күшейтуді мақсат тұтады.

Батыс Азиядағы хет тарихының түпкі тамыры Еуразияның далалық аймағына баратыны туралы жазған ғалымдардың ішінде М.Гимбутас және оның ізбасарлары ерекше орын алады.

Ал бұл мәдениет өкілдерінің қазақ жерімен байланыстылығы және олардың негізінен жылқышы тайпалар болғаны даусыз.

Қола дәуірінің өне бойында қазақ даласынан әлемнәің әр қиырына бағытталған көш бір сәт те толастаған жоқ, алғашқы көштің соңынан батыс бағытта герман, кельт, балтық және славян топтары жылжыса, шығысқа қарай иран (арианам) және үнді (арийлер) қозғалды.

Қола дәуірінің өне бойында қазақ даласынан әлемнәің әр қиырына бағытталған көш бір сәт те толастаған жоқ, алғашқы көштің соңынан батыс бағытта герман, кельт, балтық және славян топтары жылжыса, шығысқа қарай иран (арианам) және үнді (арийлер) қозғалды.

Бұл жерде «Авеста» мәтіні де, Фердоуси пайдаланған ауызша дәстүр де, Ариан және Тұран халықтарының шығу тегі бір екенін аңғартады.

Бұл екі топтағы адамгершілік қасиеттерін Аристотель мен әл-Фараби ойшылдық, интеллектуалдық және адамгершілік, этикалық қайырымдылықтар деп атаған

Және Абай адамның хас қасиеті адамгершілігін Алланың сипаттарынан туындатып барып танытқан.

Өсімдік жанында қоректену, өсу, көбею қабілеттері болса, жануар жаны бес сезім мүшесімен түйсінуі және әрлі-берлі қозғалу қуаты арқылы өсімдік жанынан биіктеу болады.

Және адамға қатысты жетілу әрекеті өсімдіктер мен жануарлар секілді тек тәни өсіп, өзгеруімен, ұлғаюымен шектелмейді.

Адамды айуаннан бөлектеп биік ететін – «жүректегі қайрат», ынта, ықыласпен білмекке құмарлық, жан қуаттарымен танып білу, ойлау және ар, ұят, әділет, рақым сезімдері.

Сөйтіп Абай адам жаратылысының екі жақты болмысын білген, бекіте түскен және ойшыл хакімдерше адам жайын терең танытумен өткен.

Және бұл жаратылыс тәнімен ғана адам болмайды.

Демек жаны жоқ материалды денелер мен жаны бар тән иелерінің (өсімдіктер мен жануарлар) «өз болмыстары» материядан тұратындығы және бұлардың бар болмысы – осы материясы мен тәні ғана, яғни бұлар бір жақты материалды жаратылыстар.

Және Алла мен адамдағы сипаттардың өзіндік ерекшелігі мен Алланың бірегей, ал адамның екі бастаудан тұратынын танытуы

Әл-Фараби жан-жақты танытуға тырысқан Бірінші Тұлға, Алла мен басқа болмысқа (адамға) ортақ нәрсенің парқы қарапайым және бөлінбейтін нәрсе.

Ал басқа болмысқа ғана тән нәрсенің парқы бөлінгіш болады және күрделі әрі қайшылықты келеді.

Абай жазғандай, Алладағы құдірет – «пендеде болған қуат», тек күш-қайрат қана және бұлар адам болмысында «ғылым, ақылдан басқа болады».

Абайдың Алладағы ғылым, құдірет сипаттарын біріктіріп жіберіп, оларды бір ғана ақыл деп және Түп иедегі бір ғана құдіретті – ғылым һәм рақымет деуінің осындай сыры бар.

Және нағыз адамгершілік ілімі саналатын жәуанмәртлікті Абай тән мен одан шығатын қайратқа қатыссыз тек ақыл мен жүректен бастау алатын ақыл, рақым, әділет үш қасиетімен қалыптастырған.