Өйткені, олардың ұлттың ұлт болып өмір сүруі миссиясы мен мақсаты жолындағы қажеттілігін қалтқысыз түсінеді.

«Туындыгердің жаны мен санасы бүтіндей ұлтжанды болмай ұлттың ерекшелігі, дәстүрі, өзіндік өрнегі бар сөз өнері тумайды» [1, 43 б.].

Расында «ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы әлемдік қарқынды өзгерістер ұлттық құндылықтар мәселесін өршіте түсті» [3].

Материалдар мен әдістер сипаттамасы

Қаламгер ұлттық құндылықтың негізгі мәнмазмұнын ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар құрайтынын жақсы түсінеді.

Әрқайсысының ұлт өмірі, мәдениетіндегі орны мен құндылығын көрсетуге талпынады.

Автор қазақта немеренің тұңғышын ата-әжесінің бауырына салатын салтын, оның артықшылығы мен кемшілігін тарқатады.

Бүгінгі қоғамдық формацияда түрлі келеңсіздіктер мен кесапаттарға тап болуымыздың бір себебі де осы ұлттық құндылықтарымыздың мәніне терең бойламаудан келіп шығады.

Баланы үлкен шаңырақтан, ата мен әже бауырынан ажыратпаудың ұлт үшін маңыздылығын көрсетеді.

Осы әулетке қанша еңбегі сіңіп, өзі келгенде шиеттей бала-шағаны жетілдіріп, аузына қолын жеткіздім, «мен, мен» деп тұрған жоқ, автор рецепиентке «аузы опырайған қара кемпір» деп таныстырған енесін әспеттеп дәріптеп, «соның жолын бер» деп тілейді.

Осы әулетке қанша еңбегі сіңіп, өзі келгенде шиеттей бала-шағаны жетілдіріп, аузына қолын жеткіздім, «мен, мен» деп тұрған жоқ, автор рецепиентке «аузы опырайған қара кемпір» деп таныстырған енесін әспеттеп дәріптеп, «соның жолын бер» деп тілейді.

Үлкеннің алдын кесіп өтпей, сөз қайтармай, сыйлаудың өзі – қазақ келіндерінің әдептілігі мен инабаттылығын білдіреді.

«Елде болса ерінге тиеді» дегендей қазақтың осы бір асыл қасиеті мен пейілі жақсы елдің абыройын асырып, ауызбіршілігін арттырып, жығылғанды тұрғызып, жоқты жеткізеді.

Қаламгер Ж.Түменбаевтың «Сырлы бесік» әңгімесінде сұм соғыстың басына салған ауыртпалығы мен қасіретіне амалсыз көндіккен, әр кез арын жоғары бағалайтын Бәтима кемпірдің баянсыз, талайлы тағдыры қазақы сырлы бесік арқылы баяндалады.

Ал оның бар артықшылығы мен құндылығын, қажеттілігін жеріне жеткізе сипаттап, дәріптей алған жазушыларымыздың да еңбектері ерен.

Әрбір ұлт өзінің рухани байлығы мен құндылығын империялар саясатының үсігіне шалдырмай, сақтап қалуға табандылықпен атсалысады.

Катаринский, В.Радлов және Ғ.Жәнібековтің, З.Тәшкендидің, сонымен бірге ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, М.Әлімбаев, С.Қасқабасов сынды ғалымдардың еңбектері мен ғылыми тұжырымдары, түрік профессоры Йылдырым Ибрахимнің «Көне түрік фольклорындағы өлеңдер мен мақал-мәтелдер» жинағы, «Бабалар сөзі» 100 томдық сериясының мақал-мәтелдерге арналған бес томы методологиялық негіз ретінде басшылыққа алынды.

Катаринский, В.Радлов және Ғ.Жәнібековтің, З.Тәшкендидің, сонымен бірге ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, М.Әлімбаев, С.Қасқабасов сынды ғалымдардың еңбектері мен ғылыми тұжырымдары, түрік профессоры Йылдырым Ибрахимнің «Көне түрік фольклорындағы өлеңдер мен мақал-мәтелдер» жинағы, «Бабалар сөзі» 100 томдық сериясының мақал-мәтелдерге арналған бес томы методологиялық негіз ретінде басшылыққа алынды.

Катаринский, В.Радлов және Ғ.Жәнібековтің, З.Тәшкендидің, сонымен бірге ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, М.Әлімбаев, С.Қасқабасов сынды ғалымдардың еңбектері мен ғылыми тұжырымдары, түрік профессоры Йылдырым Ибрахимнің «Көне түрік фольклорындағы өлеңдер мен мақал-мәтелдер» жинағы, «Бабалар сөзі» 100 томдық сериясының мақал-мәтелдерге арналған бес томы методологиялық негіз ретінде басшылыққа алынды.

Демек мақал мен мәтелдің айырмашылығы – мазмұнында.

Түрік ғалымы Йылдырым Ибрахим «Көне түрік фольклорындағы өлеңдер мен мақал-мәтелдер» жинағында ежелгі түркі халықтарына тиесілі атақоныстарының карталық сызбасын былай келтіреді: «Түріктердің атамекені – Орта Азияның батыс бөлігі, яғни Тянь-Шань және Тәңірі таулары мен Еділ өзені аралығындағы аймақ.

Түрік ғалымы Йылдырым Ибрахим «Көне түрік фольклорындағы өлеңдер мен мақал-мәтелдер» жинағында ежелгі түркі халықтарына тиесілі атақоныстарының карталық сызбасын былай келтіреді: «Түріктердің атамекені – Орта Азияның батыс бөлігі, яғни Тянь-Шань және Тәңірі таулары мен Еділ өзені аралығындағы аймақ.

Яғни, көшпенділер кең далада жан-жануарлар мен табиғатты зерттей отыра, өмір сүруге машықтанып өзіндік ерекше мәдениет қалыптастырған.

Әр халықтың жалпы ұлттық арман-мұраты, ұстанымы мен түсінігі ғасырлар бойы қалыптасып оның ауыз-әдебиеті үлгілерінен көрінеді.

Нәтижелер мен талқылау

Ал, атамекен (қаз.), ата жұрт (қаз.), ата конуш (қырғ.), ата журт (қырғ.) лексемалары қазақ тілі мен қырғыз тілінде кездессе, башқұрт пен татар тілдерінде: тыуган ауыл (башқ.), тыуган ил (башқ.), тыуган төйәк (башқ.), туган ил (тат.), туган төбе (тат.) тіркестері кездеседі.

Осы сөздер мен сөз тіркестері тува халқының туған жер ұғымының дәстүрлі түсінігінен өрбейді.

Туған жердің адам өміріндегі маңызы мен мәні туралы түркі халықтарының фольклорында көп мағлұматтар кездестіруге болады.

Жан тыныштығы мен адамның қоғамда өзін жайлы сезінуінің басты шарты.

Олай болса, қазақ, қырғыз, өзбек, тува, алтай, якут, шор тілідеріндегі мақал-мәтелдер бойынша ақпараттарды саралай келе, қоғамдағы ұжымдық нормалар мен ережелер туған жер кез келген адам үшін ең басты құндылық, жан тыныштығының кепілі екеніне көз жеткізе аламыз.

Мақалада тарихи ішкорпусты әзірлеудің әлемдік тәжірибедегі құрылымы мен практикалық қолданысы зерттеледі.

Әр дәуірдегі жазба ескерткіштер мәтіндер базасын анықтау, жинау; жинақталған материалдардың сапасы мен құрамын сұрыптау, топтастыру, өңдеу; оларды корпусқа енгізу және демонстрациялау мәселесі, әрбір жазба мұраға ақпараттық белгіленімдердің құрылымы айқындалады.

Нәтижелер мен талқылау

Олардың көбі шетелдік немесе отандық мұражайлар мен кітапханаларының сирек қолжазбалар қорында сақтаулы.

Жазба ескерткіш туралы метасипаттамасы мен лингвистикалық белгіленімдері жүйелі берілген.

Мәтіндегі кез келген сөзге автоматты түрде көрсетілетін лингвистикалық (фонетикалық, грамматикалық, семантикалық) белгіленімдерді түркітанушылар, шығыстанушылар мен корпустық бағдарламалармен қамтамасыз ететін мамандармен бірлесіп анықтау, талдау – алдымызда тұрған міндет.

Сонымен ғылым мен техниканың үлкен қарқынмен даму кезеңінде жаңа техникалық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, тарихи мәтіндердің ішкорпусын құрастыру – кезек күттірмейтін мәселе.

– факсимиленің әр бетіне сәйкес берілетін мәтіннің транскрипциясы мен аудармасы зерттеушінің тарихи-салыстырмалы, диахрондысихронды зерттеулер жасауына мүмкіндік береді;

үшіншіден, пайдаланушыға ыңғайлы болу үшін сканерленетін жазба мұраның факсимилесінің әр беті жеке-жеке беріліп, сол мәтіннің транскрипциясы мен аудармасы демонстрацияланады;

Жалқы есімдер, оның ішінде топоним мен этноним, тілдік, тарихи және географиялық аспектілерде қаралуы керек деген талап осы мақалада орындалғанын байқауға болады.

Материалдар мен әдістердің сипаттамасы

Жалқы есімдер, оның ішінде топоним мен этноним ғылыми талапқа сай тілдік, тарихи және географиялық аспектілерде қаралды.

Л.Н.Гумилев бұдұн атауы қара халыққа, қарашыға таңылғанын және бектерге қарсы мағынада қолданылғанын атап көрсетеді: түрк беглер бұдұн «түрік бектері мен халқы» [5, 59 б.].

Ақсүйектер мен негізгі елден басқа өзі келіп қосылған босқындар, жаулап алу арқылы қосылған кірме халық т.с.с.

Мохэ, Маньчжурия мен Амур маңына) жетті ...» деген авторлық түсініктеме беріп кетеді [5, 267 б.].

Көне түріктер осы мұқыры/мүкри этнонимін өз тілдерінде «бөклі» деп атап кетуі мүмкін деп ойлаймыз (түркі тілдерінде м/б дыбыс алмасуы бар: мен/бен).

Ал қытай зерттеушісі Лю Маоцай европалық зерттеушілердің жужандар мен абарларды теңестіруі толық дәлелденбегенін атап көрсетеді [9, 172-173 бб.].

Л.Н.Гумилев, Ф.Симокаттаның ескертуіне сүйеніп, Абар мен Авар тайпалары бір емес деген көзқарасты ұстанады.

Құрықандар қағанатқа бағалы аң терісі мен темір қарулар жіберіп тұрған, ал «...

Көне түркі ескерткіштері мен «Көне түркі сөздігінде» Татабы [7], кейбір зерттеушілерде татап/татаптар [5, 541 б.] түрінде кездеседі.

Л.Н.Гумилев татаптар мен қидандарды моңғолдық тайпаларға жатқызады [5].

Барлық зерттеушілер Он оқ бұдұн этнонимі Батыс Түрік қағанаты атауының орнына қолданыла беретінін, өйткені этноним Батыс қағанаттың негізгі тайпалары болған Дулудың маңына топтасқан бес тайпа мен Нушибидің маңына топтасқан бес тайпаны қосып «Он оқ бұдұн» деп аталғанын мойындайды [5, 147 б.].

Аз этнонимі өз этимологиясын әлі аша қойған жоқ, алайда Л.Н.Гумилев өз еңбегінде Р.Жироның аздарды алан-ирандық тайпаларға жатқызып, атауын «ақ тышқан» мәнді түркі-парсы сөзінен шығаратынын, ал В.В.Бартольдтың аздарды енисей остяктары мен ассиналарына жатқызатынын келтіреді [5, 156 б.].

Сонда, Аз «қоспа, будан» мағынасымен, түріктер мен солтүстік тайпалардың (остяк т.б.) араласып кеткенінен (немесе аралас тұрғанынан) пайда болған ел екенін аңғаруға болады.

Бұхара мен Самарқанд арасында тіршілік еткен.

Мен, өзімнің «Өр Алтайдың жер-су аттары» атты монографиямда В.И.Иллич-Свитычтің қар, кер, қр түбірі ностратикалық тілдерде «тау», «тас», «шың» мағынасын береді деген пікірі мен Ибн-Калдунның Мұзтауды «Мұзқар» деп жазуына сүйеніп, қарлық этнонимі «таулық» мағынасын береді деген болжам айтқан едім.

Мен, өзімнің «Өр Алтайдың жер-су аттары» атты монографиямда В.И.Иллич-Свитычтің қар, кер, қр түбірі ностратикалық тілдерде «тау», «тас», «шың» мағынасын береді деген пікірі мен Ибн-Калдунның Мұзтауды «Мұзқар» деп жазуына сүйеніп, қарлық этнонимі «таулық» мағынасын береді деген болжам айтқан едім.

Мақаланың мақсаты – Қазақстанның солтүстік өңірінің гидрожүйесін лингвистикалық тұрғыдан қарастырылып, семантикалық типтерін топтастырып, гидронимдік объектілерді атаудағы өлке этностары мен тілдердің қатысын анықтау.

Аталған мақалада мұндай семантикалық құрылым топонимиялық универсалдықтардың әсерімен және тұрғылықты халықтың (қазақтардың) өмірі мен шаруашылығының этномәдени ерекшелігімен байланысты екендігі дәлелденген.

Осыларды ескере келе, аталған мақалада географиялық зерттеулерге қатысты көрсетілген нәтижелер мен қорытындылар тіл білімінің лексикология, семасиология, этимология және ономасиология салаларына және қазақ ономастикасы бойынша тың пайымдау жасауға мүмкіндік береді.

Мақаланы жоғары оқу орындарында «Тарихи ономастика» пәні бойынша дәрістер мен практикалық сабақтарға дайындық кезінде қосымша оқу материалы ретінде пайдалануға болады.

Оның классификациясы адам мен объектінің қатысына негізделеді.

Классификация негізінен екі топты қамтиды: 1) объектінің физикагеографилық сипатын көрсететін топонимдер; 2) адамдардың шаруашылық, тұрмыстық іс-әрекеттері мен қоғамдық қатынастарын көрсететін атаулар.

Сондықтан өңір гидронимдерін аналитикалық тұрғыдан топтастыруда атаулардыңбарлық түрлері мен кластарын қамтитын, тақырыптық тұрғыдан, мағыналық сипаты жағынан аймақ топонимиясына кіретін ономастикалық элементтердің барлығын ескеретін жіктеу (классификация) жасауға тырыстық.

Бұл деректер облыстар аудандарының, кеңшар мен ұжымшар карталарындағы, облыстық статистикалық комитетке жолданған түрлі жоспарлар мен ақпарлардағы, облыстық жер жоспоарлау басқармасының (облгипрозем), облыстық аңшылар мен балықшылар Одағының, жер ресурстары басқармасының арнаулы карталарындағы, мемлекеттік мұрағат құжаттарындағы, өлкетану, этнографиялық мұражайларындағы мәліметтермен толықтырылады.

Бұл деректер облыстар аудандарының, кеңшар мен ұжымшар карталарындағы, облыстық статистикалық комитетке жолданған түрлі жоспарлар мен ақпарлардағы, облыстық жер жоспоарлау басқармасының (облгипрозем), облыстық аңшылар мен балықшылар Одағының, жер ресурстары басқармасының арнаулы карталарындағы, мемлекеттік мұрағат құжаттарындағы, өлкетану, этнографиялық мұражайларындағы мәліметтермен толықтырылады.

Бұл деректер облыстар аудандарының, кеңшар мен ұжымшар карталарындағы, облыстық статистикалық комитетке жолданған түрлі жоспарлар мен ақпарлардағы, облыстық жер жоспоарлау басқармасының (облгипрозем), облыстық аңшылар мен балықшылар Одағының, жер ресурстары басқармасының арнаулы карталарындағы, мемлекеттік мұрағат құжаттарындағы, өлкетану, этнографиялық мұражайларындағы мәліметтермен толықтырылады.

Адам есімі мен ру, тайпа атауларынан туған гидронимдерді жеке-жеке бөлуде қайталанбас үшін жиналған материалдар арасынан баршаға белгілігидроним құрамындағы ру атауларын ғана бөліп алдық.Атап өтсек, Қанжығалы көлі (Ақм.обл) Бөгенбай батыр руының атына сай қойылған болу керек.

Лезина мен А.

Дегенмен де, антропоним мен этнонимнен жасалған гидроатауларды талдау адамдар мен жеке этностардың тұрғын жер шекарасын, өңірдегі тарихи үрдіске қатысу белсенділігін анықтауда аса маңызды материал болып табылады.

Дегенмен де, антропоним мен этнонимнен жасалған гидроатауларды талдау адамдар мен жеке этностардың тұрғын жер шекарасын, өңірдегі тарихи үрдіске қатысу белсенділігін анықтауда аса маңызды материал болып табылады.

«Ағаш» моделі Ағаштыкөл түрінде 7 рет, негізінен Қостанай облысы мен бұрынғы Көкшетау облысының территориясында кездеседі.

Дегенмен де, антропоним

Дегенмен де, антропоним мен этнонимнен жасалған гидроатауларды талдау адамдар

Прагмалингвистика – зерттеу объектісі тілдік бірліктердің өзара қарым-қатынасы және олардың белгілі бір коммуникативті кеңістікте қолданылу жағдайлары болып табылатын прагматиканың бір саласы, оны сипаттау үшін сөйлеуші мен тыңдаушының сөйлеу әрекетінің нақты орны мен уақытына сілтеме жасалыну керек және олардың түпкі мақсаттары мен үміттері маңызды.

Прагмалингвистика – зерттеу объектісі тілдік бірліктердің өзара қарым-қатынасы және олардың белгілі бір коммуникативті кеңістікте қолданылу жағдайлары болып табылатын прагматиканың бір саласы, оны сипаттау үшін сөйлеуші мен тыңдаушының сөйлеу әрекетінің нақты орны мен уақытына сілтеме жасалыну керек және олардың түпкі мақсаттары мен үміттері маңызды.

Прагмалингвистика – зерттеу объектісі тілдік бірліктердің өзара қарым-қатынасы және олардың белгілі бір коммуникативті кеңістікте қолданылу жағдайлары болып табылатын прагматиканың бір саласы, оны сипаттау үшін сөйлеуші мен тыңдаушының сөйлеу әрекетінің нақты орны мен уақытына сілтеме жасалыну керек және олардың түпкі мақсаттары мен үміттері маңызды.

Материалдар мен әдістер сипаттамасы

Рашидованың пікірінше, дискурс коммуникативтік құбылыс ретінде сөйлеу мен мәтін арасында аралық байланыс орнатады.

Қ.К.Кенжеқанова, мәтін мен дискурсты прагматикалық тұрғыдан зерттей отырып, дискурс – ашық коммуникативтік жүйе екенін айтады.

Себебі, дискурста пресуппозиция, интенция, коммуникацияға түсушілердің өзіндік стратегиясы мен тактикалары т.б.

Ал, отбасы дискурсы – дегеніміз коммуниканттардың ойы мен ниетіне және белгілі бір жағдаятқа байланысты туындайтын, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасқа түсу формасы.

Пікір мен дискурс ақпараттылық және коммуникативтік ниет арқылы талданады.

Дискурстық талдау мен прагматиканың екеуінің де контекст пен мәтін және олардың қызметін зерттейтін жақтары ұқсас болғандықтан екеуінің ортақ тұстары басым болады.

Екі өрісте коммуникация барысындағы сөздер мен сұхбаттасушылардың сөздерді қолданудан бұрын мағынаны қалай жеткізгені аясында шоғырланады.

Сондықтан әңгімеге қатысушылар жасаған прагматикалық таңдау жағдай мен уақыттың ахуалдық көрсеткіштерін және билік, мәртебе, жыныс және жас сияқты тұлғааралық және мәдени көрсеткіштерді бір мезгілде кодтай алады [9].

Отбасы мүшелерінің ой – өрісі мен тілді білу деңгейлері ұқсас болуы сияқты отбасылық дискурстың да басты ерекшеліктері орын алып тұрғандықтан әйелі мен күйеуі арасында дискурс орнады деуге болады.

Отбасы мүшелерінің ой – өрісі мен тілді білу деңгейлері ұқсас болуы сияқты отбасылық дискурстың да басты ерекшеліктері орын алып тұрғандықтан әйелі мен күйеуі арасында дискурс орнады деуге болады.

Келесі бір мысалда анасы мен баласы, сіңілісі арасындағы отбасылық дискурс бейнеленген.

Бұл арада, анасы мен баласы арасында диалогтық қарым – қатынас болмаса да, дискурс толықтай жүзеге асты.

Қорытындай келе, отбасы дискурсы – отбасы мүшелерінің коммуникация кезіндегі ойы мен ниетіне және белгілі бір жағдаятқа байланысты туындайтын, қарым-қатынасқа түсу формасы.

Материалдар мен әдістерді сипаттау

Конкорданс сөздер мен тіркестердің қолдану заңдылықтарын анықтау үшін ауқымды мәтіндерді талдауға, ізделген сөзді тауып, сөйлемдердегі бірнеше үзінділерімен танысуға мүмкіндік береді.

Мен білемін, − деді Милдред, бірақ ол кейде осыны өзінің барлық лепірмелі сөздерімен сұрайды).

(Бір кеште біз прожекторлар астындағы бейсбол матчына тікелей түсініктеме берген кезде, жарықтандыру істен шығып, мен олар жөнделгенше және ойын жалғасқанша 45 минут сөйледім.

(Мен бұл туралы естідім, ол да бұны осы жерде айтты, ол не деді?

Алайда, мен шешендік қабілеті барлардың бірі емеспін және менде ондай сүйкімділік жоқ).

(Жас ханымдарды қылымсыған түрде сөйлеуге азғыруға мамандандырылған фотографтар өздерінің сүйкімді шұңқырларын ерекше көрсету өту үшін құсқа назар аударыңыз немесе ірімшікдеп аталатын күлімсіреу үмітімен, Бенджамин Джеймс пен оның әйелі мен балаларының қатал көріністерімен шынымен де оңай болмас еді).

Мен сізге осы әрекет ету керек кезеңде бере алатынымның бәрі − ол тек әдемі сөздер).

(Мен тірі болсам, мен сізге қамқор боламын, сенімді болуыңызға болады.

(Мен тірі болсам, мен сізге қамқор боламын, сенімді болуыңызға болады.

Аталған эмоционалды-экспрессивті мағыналар сөйленімде негізінен сұрау есімдіктері мен сұраулық демеуліктерінің қатысуы арқылы білдіріліп, бұл мағыналар олардың қайталануы, басқа да әртүрлі тілдік құралдармен, мысалы, демеулік шылаулармен (ғой, ғана, -ай, -ау), одағайлармен (о, апыр-ау, ә, әттең) және т.б.

Сондай-ақ жалпы, орыс және қазақ тіл білімінде «экспрессивтілік» және «эмоционалдылық» ұғымдарын, экспрессивті, эмоционалды, коннотаттық мағыналарды, эмоционалды лексиканы, сұраулы сөйленімдерді құрылымдық және жаңа бағыттарда зерттеген теориялық еңбектер мен қазақ мәтіндеріндегі тілдік деректер негізге алына отырып, сұраулы сөйлемдерде білдірілетін эмоционалды-экспрессивті мағыналар зерттеу нысаны ретінде алынды.

Адам баласының өзі, оның дыбыстық тілі және ол арқылы білдірілетін көзқарасы (эмоциясы), бір жағынан, объективті ақиқат шындықты тану мен танытудың бір жолы болып табылса, екінші жағынан, «адам-тіл-эмоция» үштағаны дүниенің тілдік бейнесін қалыптастыруға қатысады: адамзат баласы – бейнелеуші субъект, тіл – бейнелеу құралы, адамның эмоциясы – объективті ақиқат шындық бейнесінің бір көрінісі.

Материалдар мен әдістер

Сұраулы сөйлемдерді жіктеуге арналған ғылыми зерттеулерде олар сұралатын ақпараттың сипаты мен көлеміне байланысты а) жалпы сұрақты және ә) жеке сұрақты болып бөлінсе, сөйлеушінің сұралатын ақпараттан хабардарлығына байланысты: а) сөйлеушінің мүлде хабарын болмауын білдіретін нағыз сұраулы сөйлемдер, ә) болжалмен, сенімсіздікпен, күмәнмен астасқан сұраулы сөйлемдер; б) сенімділікпен, келісумен астасқан сұраулы сөйлемдер; күтілетін жауапқа байланысты: а) растайтын немесе терістейтін жауапты талап ететін сөйлемдер, ә) жауапта не жайында сұралатыны туралы ақпаратты талап ететін сөйлемдер; сөйлеушінің (жазушының, кейіпкердің) прагматикалық мақсатына байланысты: а) сөйлеушінің тыңдаушымен қарым-қатынас орнатуына, өз ойын мақұлдатуға арналған сұраулы сөйлемдер, ә) әртүрлі сөйлеу актілерімен сәйкес келетін жанама сұрақты (өтініш, ұсыныс, жазғыру және т.б.) сөйлемдер, б) сөйлеу әрекетіне байланысты психологиялық сұрақты сөйлемдер; в) сөйлеушінің әңгімелесушінің немесе басқа адамдардың сөзі мен іс-әрекетіне қатысын (көзқарасын) білдіретін эмоционалды сұрақты сөйлемдер (наразылық, ашулану, таңдану және т.б.) және т.б.

Сұраулы сөйлемдерді жіктеуге арналған ғылыми зерттеулерде олар сұралатын ақпараттың сипаты мен көлеміне байланысты а) жалпы сұрақты және ә) жеке сұрақты болып бөлінсе, сөйлеушінің сұралатын ақпараттан хабардарлығына байланысты: а) сөйлеушінің мүлде хабарын болмауын білдіретін нағыз сұраулы сөйлемдер, ә) болжалмен, сенімсіздікпен, күмәнмен астасқан сұраулы сөйлемдер; б) сенімділікпен, келісумен астасқан сұраулы сөйлемдер; күтілетін жауапқа байланысты: а) растайтын немесе терістейтін жауапты талап ететін сөйлемдер, ә) жауапта не жайында сұралатыны туралы ақпаратты талап ететін сөйлемдер; сөйлеушінің (жазушының, кейіпкердің) прагматикалық мақсатына байланысты: а) сөйлеушінің тыңдаушымен қарым-қатынас орнатуына, өз ойын мақұлдатуға арналған сұраулы сөйлемдер, ә) әртүрлі сөйлеу актілерімен сәйкес келетін жанама сұрақты (өтініш, ұсыныс, жазғыру және т.б.) сөйлемдер, б) сөйлеу әрекетіне байланысты психологиялық сұрақты сөйлемдер; в) сөйлеушінің әңгімелесушінің немесе басқа адамдардың сөзі мен іс-әрекетіне қатысын (көзқарасын) білдіретін эмоционалды сұрақты сөйлемдер (наразылық, ашулану, таңдану және т.б.) және т.б.

(Ә.Нұрпейісов, «Қан мен тер»); –Ия, солай ма еді?

– деп босаға жаққа ұрлана қарап мен отырдым (С.Сейфуллин, Шығ.).

(Д.Исабеков, «Пері мен періште», Шығ.); Әттең, жатып алғанымды көрмейсің бе?

Мен оның өлімінің себебін жерлеп болғанша білген жоқпын.

Исабеков, «Пері мен періште», Шығ.).

(Ә.Нұрпейісов, «Қан мен тер») – тазартпағаны үшін кіналау.

Мен малайың ғой бала қарауға жалдап қойған (Б.Майлин, «Майдан», Шығ.); –Ой, адам болмайтын неме.

Сондағы «сүйдім» деген Ісләмің мен емес пе едім?..

(Ш.Мұртаза, «Ай мен Айша»).

Қазақ тіліндегі сұраулы сөйленімдерде әртүрлі экспрессивті-эмоционалды мағыналардың білдірілуіне төмендегідей лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлар да негіз болады: а) лингвистикалық факторлар: сұрау есімдіктері мен сұраулық демеуліктерінің болуы немесе олардың қайталануы; экспрессивті-эмоционалды мағыналы басқа да әртүрлі тілдік құралдардың қатысуы; сөздердің сөйлемдегі қолданылу позициясы; синтаксистік тұтастық немесе мәтін «қоршауы» (сөйленімдегі сөйлемдердің бір-бірін толықтыруы, түсіндіруі); ә) экстралингвистикалық факторлар: сөйлеу жағдаяты (пресубпозиция, пропозиция және постпозиция), сөйлеу актісінің сипаты, адресат/адресант факторы, автордың (кейіпкердің) прагматикалық мақсаты, коммуникативтік стратегиясы мен тактикасы және т.б.

Қазақ тіліндегі сұраулы сөйленімдерде әртүрлі экспрессивті-эмоционалды мағыналардың білдірілуіне төмендегідей лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлар да негіз болады: а) лингвистикалық факторлар: сұрау есімдіктері мен сұраулық демеуліктерінің болуы немесе олардың қайталануы; экспрессивті-эмоционалды мағыналы басқа да әртүрлі тілдік құралдардың қатысуы; сөздердің сөйлемдегі қолданылу позициясы; синтаксистік тұтастық немесе мәтін «қоршауы» (сөйленімдегі сөйлемдердің бір-бірін толықтыруы, түсіндіруі); ә) экстралингвистикалық факторлар: сөйлеу жағдаяты (пресубпозиция, пропозиция және постпозиция), сөйлеу актісінің сипаты, адресат/адресант факторы, автордың (кейіпкердің) прагматикалық мақсаты, коммуникативтік стратегиясы мен тактикасы және т.б.

Өз бетімен оқу әдісі, ең алдымен оқушының сөздік қорын толықтыру және грамматикалық құрылымдарды игеру, оқу техникасын дамыту құралы мен мәтінді түсіну дәрежесін сонымен бірге айтылымы мен ырғақ-интонациялық дағдылардың қалыптасу деңгейін бақылауға негізделген.

Өз бетімен оқу әдісі, ең алдымен оқушының сөздік қорын толықтыру және грамматикалық құрылымдарды игеру, оқу техникасын дамыту құралы мен мәтінді түсіну дәрежесін сонымен бірге айтылымы мен ырғақ-интонациялық дағдылардың қалыптасу деңгейін бақылауға негізделген.

Ғылыми зерттеудің негізгі бағыттары коммуникативті іс-әрекет ретінде оқудың мақсаты мен өнімі фактілерді, идеяларды, мағыналарды қабылдау, түсіну және түсіндіру болып табылады.

Сонымен қатар өз бетімен оқудағы кейбір тәсілдер мен әдістерге, талдаумен қатар мәселенің сипаттамасына, арнайы бөлшектерді бөліп көрсету, салғастыру, өзара көмек, қорытындылауды аяқтау, жаңа сөздерді меңгеру, эскиздер мен интроспекция және өзін-өзі бағалау сияқты мәселелерге тоқталып, отандық және шетелдік әдіскерлердің көзқарасы бойынша тілді үйренуде түпнұсқадағы көркем мәтінді дұрыс түсінуі, сөйлеу барысында орынды қолдана білуінің негізгі артықшылықтары талданып, осы процесті ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері методологиялық тұрғыдан сипатталады.

Сонымен қатар өз бетімен оқудағы кейбір тәсілдер мен әдістерге, талдаумен қатар мәселенің сипаттамасына, арнайы бөлшектерді бөліп көрсету, салғастыру, өзара көмек, қорытындылауды аяқтау, жаңа сөздерді меңгеру, эскиздер мен интроспекция және өзін-өзі бағалау сияқты мәселелерге тоқталып, отандық және шетелдік әдіскерлердің көзқарасы бойынша тілді үйренуде түпнұсқадағы көркем мәтінді дұрыс түсінуі, сөйлеу барысында орынды қолдана білуінің негізгі артықшылықтары талданып, осы процесті ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері методологиялық тұрғыдан сипатталады.

Бұл әдістер көптеген мәтіндерді, кітаптарды оқуға және бейтаныс сөздер мен грамматикалық құрылымдарды санаға сіңіруге негізделген.

Нақты нұсқаулар мен мақсаттардың көмегімен өз бетімен оқу тіл үйренуші студенттерге олардың қалай үйренетінін танып, нәтижеге қол жеткізуге толық мүмкіндік беретін жұмысымыздың нәтижесін оқытушылар өз сабақтарында қолдануына болады.

Егер мәтіндер тым күрделі болса және студенттер сабақтың мақсатын білмесе, оған қоса оқытушыларда оқу сабағына арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар болмаса, студенттер мен оқытушыда оқуға деген ынта әбден жоғалуы ықтимал.

Өз бетінше үйде оқу - студенттерді түрлі таңдауға мүмкіндік бере отырып, әртүрлі тақырыптар аясында көптеген мәтіндерді оқуға итермелейді, өйткені студенттердің өздері оқу материалын өз қызығушылықтарына, білімі мен тәжірибесіне, деңгейіне сүйене отырып таңдайды.

Студенттердің өзінің тіл деңгейіне сәйкес мәтіндерді таңдайтыны белгілі, сондықтан оқу уақыты мен орнын таңдау да өз құзіреттігінде болады.

Өз беімен үйде оқу дағдысы оқуға көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік береді, өйткені олар әдеби идеялар туралы жалпы түсінік ала отырып, оқу әдістері мен стратегияларын үйренеді, жаңа лексиканы игереді және ағылшын тілі деңгейін жоғарылатады.

Бұл студенттерге оқуды қалай қызықты ету керектігін, сонымен қатар тапсырмалар мен бағалау процедуралары олардың нәтижелі оқуына ықпал ететін бірден-бір принцип екенін білуді қамтиды.

Сондай-ақ, оқу кезінде дыбыстарды, сөздер мен сөйлемдерді декодтау дамыта ойлауды және әлеуметтік хабардарлықты қажет етеді [2,51 б.].

Оларда жаңа идеялар пайда болған кезде, студенттер өздерінің білімдері мен тәжірибелерін мәтіннен туындайтын мәселелер туралы пікір қалыптастыру үшін қолданады.

Ерекше және тәуелсіз, ойшыл, жасампаз болғысы келетін студенттер үшін сауаттылық мәселесі оқу мен жазуды үйренуден тыс болады.

Бұл зерттеулерде тіл үйренушілер сауаттылықты, дағдыларды, сөздерді оқу мен есте сақтауды, емле мен жазуды едәуір жоғары деңгейге көтереді [4,11 б.].

Бұл зерттеулерде тіл үйренушілер сауаттылықты, дағдыларды, сөздерді оқу мен есте сақтауды, емле мен жазуды едәуір жоғары деңгейге көтереді [4,11 б.].

Студенттер шет тіліндегі мәтінді оқыған кезде, олардың көпшілігі мазмұны мен пікірлерінен гөрі жаңа сөздер мен құрылымдарға назар аударады [6].

Студенттер шет тіліндегі мәтінді оқыған кезде, олардың көпшілігі мазмұны мен пікірлерінен гөрі жаңа сөздер мен құрылымдарға назар аударады [6].

Күнделік - бұл студенттердің мәтінге деген көзқарасын білдіруі, олардың мазмұнының ашылулары туралы ойлау және білгендері мен үйренгендерінің арасында байланыс орнату мүмкіндігі, сонымен қатар студенттерге стратегиялық оқырман ретінде де, өзін-өзі оқытуда да (тәуелсіз студенттер) өсуге мүмкіндік беретін, тәуекелге, тәуелсіздікке, сұрақтар қоюға, өз ойын ашық жазып, пікір білдіруге және білімін жетілдіруге мүмкіндік беретін құрал.

Әдістер мен материалдардың сипаттамасы

Осы стратегиялардың немесе әдістердің кейбіріне талдау, жалпы мағынаның қысқаша сипаттамасы, арнайы бөлшектерді бөліп көрсету, өзара көмек, қорытындылауды аяқтау, жазбалар, эскиздер мен интроспекция және өзін-өзі бағалау кіреді.

Студенттер осы және басқа стратегияларды немесе әдістер мен тәсілдерді сәтті қолданған кезде ойлау әрі оқу тәсілдерін өзгерте отырып, оқуға терең араласа алады.

Мәтіндерді оқу барысында тіл үйренуші көбінесе материал мен оның бөліктерінің тақырыптарын пайдаланып, мазмұны мен суреттерін, кестелерін, сандарын немесе графиктерін қарап, оқиғаның мазмұнын болжай алады.

Мәтіндерді оқу барысында тіл үйренуші көбінесе материал мен оның бөліктерінің тақырыптарын пайдаланып, мазмұны мен суреттерін, кестелерін, сандарын немесе графиктерін қарап, оқиғаның мазмұнын болжай алады.

Осы атқарылған іс-әрекеттерден алынған ақпарат мазмұны туралы көп нәрсені білуге және оқуға деген қол жетімділікті жеңілдетуге мүмкіндік береді, әсіресе егер ақпарат тіл үйренушінің осы мәселедегі білімі мен тәжірибесін оята алатын болса.

Болжамдар мен болжаулар қате болса да, өзін тексеру үшін оқырман қызығушылық танытып, оқуды жалғастыруға деген ынтызарлығын жоғалтпайды.

Сұрақтар мен жауаптарды жазып алу.

Тіл үйренуші оқырмандарда әңгімені оқу барысында мәтінге байланысты сұрақтар туындаған кезде, олар жауап немесе белгілі бір шешім туралы жазбалар жасауы мүмкін; кейінірек олар автордың жауабы немесе шешімі өз болжамымен сәйкес келгенін көре алғандықтан олар әр түрлі сұрақтар қоюды үйренеді, соның ішінде біріншіден, фактілерді талдауға және сөйлемдер арасындағы ойды оқуға әкелетін кейіпкердің нәзік ойы мен шынайы көзқарасы туралы нақты болжамдар жасау үшін логикалық сұрақтар және екіншіден, оқырмандардың құндылықтары мен тәжірибелеріне негізделген күрделі сұрақтар.

Тіл үйренуші оқырмандарда әңгімені оқу барысында мәтінге байланысты сұрақтар туындаған кезде, олар жауап немесе белгілі бір шешім туралы жазбалар жасауы мүмкін; кейінірек олар автордың жауабы немесе шешімі өз болжамымен сәйкес келгенін көре алғандықтан олар әр түрлі сұрақтар қоюды үйренеді, соның ішінде біріншіден, фактілерді талдауға және сөйлемдер арасындағы ойды оқуға әкелетін кейіпкердің нәзік ойы мен шынайы көзқарасы туралы нақты болжамдар жасау үшін логикалық сұрақтар және екіншіден, оқырмандардың құндылықтары мен тәжірибелеріне негізделген күрделі сұрақтар.

Оқушылар «Бұл әңгіменің маған ұнамаған жағы» және «Осы әңгіменің маған ұнаған жағы» деген белгілермен екі бағанға өз ойлары мен пайымдауларына түсініктеме жазады.

Оқытушы ұсынатын тізімге қосымша, студенттер өздерінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарына сәйкес өз элементтерін дамыта алады және оқиғаға сәйкес туған басқа сезімдерді де (эмоцияларды) білдіре алады [11,53 б.].

- Өз бетімен оқу барысында студенттің қиялы мен зейіні дамиды, мәтінді түсіну әрқашан болжаммен байланысты және ерікті назардың шоғырлануын қажет етеді.

Оны үйретудегі барлық жаңа әдістер мен тәсілдер, зерттеулер күн сайын артып, жоғары деңгейге жету үшін жан-жақты іздену, зерттеу, саралау, салғастыру жұмыстары жүргізілуде.

Мұның сыры - үйде оқу принциптерін ұстану: студенттер өздері қызықтыратын кітаптарды өздері таңдайды, кітаптарды өз деңгейлері мен қарқыны бойынша оқиды және оған түсініксіз жаңа сөздер мен сөз тіркестері өз бетімен оқудан бас тартуға аса кедергі бола бермейді.

Мұның сыры - үйде оқу принциптерін ұстану: студенттер өздері қызықтыратын кітаптарды өздері таңдайды, кітаптарды өз деңгейлері мен қарқыны бойынша оқиды және оған түсініксіз жаңа сөздер мен сөз тіркестері өз бетімен оқудан бас тартуға аса кедергі бола бермейді.

Әдебиетті үйде (қосымша) оқу ағылшын тілін үйренудің жемісті жолы болып табылады және оқу күнделіктері түріндегі жазбаша тапсырмалармен үйлескенде оқушылар оқу техникасын/стратегияларын меңгеріп, әдеби элементтер мен ағылшын тілін тереңірек түсінуге қол жеткізеді.

Нақты нұсқаулар

Мақаланың мақсаты мен міндеті адам эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметінің негізін құрайтын фонетикалық бірліктердің күрделі жүйелелерін анықтау, дыбыстық таңбаның ментальді, психикалық, физиологиялық, лингвистикалық әлеуметтік, эстетикалық қырларын анықтау болып табылады.

фонетикалық құбылыстар мен заңдылықтар жүйелі талданды.

Қазақ тілінің дыбыстық парадигмасының қалыптасуы мен дамуы жан-жақты талданып, ұлттың рухани-мәдени болмысының тіл дыбыстары арқылы таныту өзектілігі практикалық тұрғыдан анықталды.

Ғылыми зерттеулерге жүгінетін болсақ, "фоностилистика" (экспрессивті фонетика) ұғымы термин ретінде ең алғаш Ш.Балли еңбегінде қолданылғанмен [1,116 б.], фоностилистиканың алғашқы теориясы бастау көздері ежелгі философтар мен шешендік өнердің стиль теориясы туралы зерттеулерінде қарастырылған.

Осы кезеңнен кейін дыбыстарды зерттеу қолға алынып, дыбыстық қайталаулар мен буындар үйлесімділігі, сөз ырғағы туралы мәселелер т.б.

H.С.Трубецкойдың бұл тұжырымдарына XХ ғасырдың 20 жылдарынан бері дами бастаған фонема теориясына қатысты көзқарастар негіз болып, фонеманың функционалдық-стилистикалық сипаты мен сапаларын зерттеуге бастама болды.

Жалпы тіл біліміндегі дыбыстың стилистикалық қызметінің арнайы зерттеле бастауын біз Н.С.Трубецкой мен Ш.Балли есімдерімен байланысты қарастырамыз.

Фонетикалық құралдардың қарым-қатынастың әлеуметтік- лингвистикалық, психолингвистикалық және прагмалингвистикалық аспектілерінде сөздің түрлі типі мен формаларында қолданылу заңдылықтарына сәйкес жұмсалу мүмкіндіктерін анықтауда кең көлемді зерттеулер бар.

Зерттеудің деректері мен әдістері

Фоностилистикалық зерттеу экстралингвистикалық факторлардың әсерінен, эвфонология және дыбыстық символизм, эвритмика және шығарманың мелодикалық (әуендік) құрылысымен байланысты туындайтын әдеби тіл қолданысымен одан ауытқу, сөйлеу нормалары мен дыбыстық синонимия көріністерін, сегментті және суперсегментті деңгейлердегі тілдік бірліктердің дыбыстық және темпоралды - мелодикалық, екпін және интонациялық модификацияларының қолданысын түрлі шеңбердегі экстралингвистикалық факторлар әсерін, көркем шығармадағы жазушы тілінің дыбыстық ерекшеліктерін т.б.

Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы мазмұн мен түрдің үйлесімділігіне құрылатын өлеңге сөзді қалай құбылатын, құлпыртса да, оны нендей тәсілдермен көркемдесе де кең көсілетіндей мүмкіндіктер бар екеніне тоқталады.

Психолингвистер физиология мен нейропсихологияның жетістіктеріне сүйене отырып, тіл деңгейлерін фондық және жетекші деп екі деңгейге бөледі [5, 29 б.].

Нәтижелер мен олардың талқылануы

Ғалымның пайымдауларынан коммуникативтік карым-қатынас барысында синтагмофонема мен морфонемалардың социофонемалық бірлікке айналуы тіл дыбыстарының эмоционалды- экспрессивтік қызметінің алғышарты болатынын көруге болады.

Оны зерттеу де нейролингвистика мен нейрофизиологияның, нейропсихология мен психолингвистиканың, социолингвистиканың, көркем мәтін лингвистикасының қазіргі теориялық және практикалық қолжеткізген табыстарына сүйене отырып, кешенді түрде жүргізіледі.

Оны зерттеу де нейролингвистика мен нейрофизиологияның, нейропсихология мен психолингвистиканың, социолингвистиканың, көркем мәтін лингвистикасының қазіргі теориялық және практикалық қолжеткізген табыстарына сүйене отырып, кешенді түрде жүргізіледі.

Тіл дыбыстарының экспрессивтік табиғатын зерттеуде социофонеманың бір түрі ретінде психофонема мен текстофонеманың тілдік табиғаты қызығушылық тудырады.

Ал текстофонема дыбыстың мәтін контекстіндегі қызметі мен мағынасын жасауға қатысады.

фонетикалық құбылыстар мен заңдылықтар белгілі ғалымдар Ә.Т.Қайдаров, Е.Қажыбеков, Ә.Жүнісбеков, A.Айғабылұлының еңбектерінде жан-жақты талданып, анықталды [10, 18 6.].

Осыған қатысты түрлі бақсылық дұғалардың, қазірде алдап-арбау, аластауда айтылатын сиқырлы күші бар мағынасы түсініксіз мәтіндердегі дыбыстар мен буындардың әсер ету қасиеті сапасы, қызметі жеткілікті деңгейде зерттелген деуге болады.

Левицкийдің ерекшеленетін 28 түрлі тілдегі дыбыстар мен ұғымдар арасындағы байланысты байқау үшін жасаған эксперимент нәтижелерін орынды келтіреді.

В.В.Левицкий сөздіктегі «кіші» және «үлкен» мағынасын беретін сөздерді іріктеп алып, топтың дауыстылары мен дауыссыздары құрамының және фонемалардың дифференциалды белгілері құрамының ерекшеліктерін қарастырып, «кіші» ұғымын әдетте «тіл алды» мен «тіл арты» дауысты дыбыстары мен қатаң, аффрикат, сонор дыбыстары беретінін анықтады.

В.В.Левицкий сөздіктегі «кіші» және «үлкен» мағынасын беретін сөздерді іріктеп алып, топтың дауыстылары мен дауыссыздары құрамының және фонемалардың дифференциалды белгілері құрамының ерекшеліктерін қарастырып, «кіші» ұғымын әдетте «тіл алды» мен «тіл арты» дауысты дыбыстары мен қатаң, аффрикат, сонор дыбыстары беретінін анықтады.

В.В.Левицкий сөздіктегі «кіші» және «үлкен» мағынасын беретін сөздерді іріктеп алып, топтың дауыстылары мен дауыссыздары құрамының және фонемалардың дифференциалды белгілері құрамының ерекшеліктерін қарастырып, «кіші» ұғымын әдетте «тіл алды» мен «тіл арты» дауысты дыбыстары мен қатаң, аффрикат, сонор дыбыстары беретінін анықтады.

Мысалы, «Үлкен» ұғымымен жуан дауыстылар мен ұяңдар, діріл дауыссыздары символданып, [i], [n]., [ts].

Графикалық метафора, яғни жазылу формасы мен бейнелейтін ұғым арасындағы форма сабақтастығы.

Мысалы, Мен оны қазбаймын; даудың қарасын көбейтемін деп құлындағы сақау, құнандағы тісеуді осы сөздің үстіне әкеліп үйгенің лайықсыз.

Белгілі бір дыбыстың сөз ішінде, сөз тіркестерінде қайталануы мен метонимиялық байланысқа ие болуы арқылы дыбыстың символдық қызметін көрсетеді.