Cоның ішінде, біз бұл баяндамада «есімшенің «-мыш» жұрнағы арқылы жасалған формалардың қолданылуы» деген тақырыпқа баса назар аударылады.

Осындай тілдік салыстырулар арқылы да белгілі бір мөлшерде сөздердің этимологиясын анықтауға болады.

Әдеби тілдегі берешек, түбір етістігіне көне және жалғануы арқылы жасалған.

Алашақ/алажақ тұлғалары ал- етістігіне -ажақ есімше жұрнағы жалғануы арқылы жасалған.

Бересі сөзі аласы сөзі сияқты беру етістік түбіріне көне әрі қазіргі күні өнімсіз «-асы» жұрнағы жалғануы арқылы жасалған.

Бұл аласы формасы алдеген етістік түбіріне көне «-асы» есімше жұрнағының жалғануы арқылы жасалған.

Көне түркі тілінде есімшелер -дуқ, -дүк, -дұқ, -тұқ, -мыш, -міш, -ығма, -ігме қосымшалары арқылы жасалған.

Бірақ бұл баспа нұсқалардың барлығында емес, кейбірінде, атап айтсақ, «Дала уәләятінің газетінде кездеседі: Үшбу бабдағы башында йазұлмыш екі дағуаны сиез билері бітіредүр; Қазақ әйелдерінің ерге чыққандан кейін көрміш ғұмырлары бір тарчылық илән та өлкенүгче қысымчылықтадүр; Почта арқылы жіберміш нәрседері Орски қаласы менен чығыб барады (1982: 104-б.).

Осы арқылы хикметтердің мазмұндық сапалары айқындалады деп санаймыз.

Хикметтерде бұл жекелеген сөздер мен сөйлемдер арқылы ашылатын сияқты.

Глобалды байланыстылық (мәтіннің мазмұндық тұтастығына алып келеді) мәтінді я оның үзіктерін тақырыптық және концептуалдық тұрғыдан біріктіретін шешуші (кілт, тірек) сөздер арқылы көрінеді.

Қайталану синонимдену, қайталама номинация арқылы жүзеге асып отырады.

Осылар арқылы шығарманың негізгі идеясы ғана емес, авторлық стилистика да бейнеленеді.

Бұл құдайлардан құтылу мақсатында олардың функцияларын теріс айналдыру арқылы зиянды, залал келтіруші метафизикалық мақұлыққа трансформациялау үдерісі жүреді.

Мақаланың мақсаты – Серікбол Қондыбайдың қазақ өркениетінің мәдениетін, мифологиясын «қазан» семасы арқылы жаңаша зерделеуіне шолу жасау, қазақ танымындағы қазан образының фольклорда зерттелмеген «ерекше қазандардың» сырын ашу.

Қарапайым тұрмыс құралы қазанның этимологиясы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі үлкен тайқазанның символдық және ғұрыптық мәні, күнтізбелік сыры, қазанға қатысты фольклорлық сюжеттер мифопоэтика арқылы талданады.

Осы мақалада қазанның қазақ үшін жай ғана тұрмыстық зат емес екенін, оның символдық, мифтік қызметі туралы зерттеуші Серікбол Қондыбайдың еңбектері арқылы талдаймыз.

Иран аңыздары арқылы енген бұл сюжет турасында белгілі әзербайжан ғалымы Х.Г.Корголы (1976) айдаһар мен дәудің, Самұрық құстың ирандық тайпаларға тән

Қорыта келе айтарымыз, Орталық Азия даласын мекендеген түрлі тайпалардың сол кездегі наным-сенімі мен салт-дәстүріне қатысты антика дәуіріндегі авторлардың жазба мұраларында сақталған құнды дүниелер арқылы кейбір ерекшеліктерін талдауға болады.

Ол халықтардың жерлеу дәстүріне қатысты археологиялық материалдармен қоса халық әдебиетінде сақталған түрлі наным-сенімдер мен ырымдар мифтік, ертегілік әңгімелерді де салыстыра қарау

Интернет арқылы таралған фольклорлық мәтіндер зерттеу нысанына алынды.

Интернет желісіндегі фольклорлық мәтіндерді көптеген желі қолданушылар белсенді қолданады, Facebook, Instagram, Telegram, Twitter арқылы келген хабарламалармен танысып, оған редакция жасап, өзгертеді, сақтайды, жазып алады, көшіреді, ары қарай басқа біреуге таратады.

Интернет фольклор деп мәтін авторы болмайтын немесе ұмытылған, анонимді, көпнұсқалылық, өзгергіш, ұжымдық, дәстүрлік, фольклор заңдылығымен дамыған, желі арқылы таралған мәтіндер танылады.

Ал 2018-2020 жылдары гранттық қаржыландыру жобасы аясында орындалған «Кибер әдебиет» атты ұжымдық монографияда интернет арқылы таралған авторлық көркем шығармалар қарастырылған (Қалиева, 2020).

Кез келген цифрлы әлемді меңгерген адам фольклор мәтіндерін өз талғамына қарай жаңғырта алады, кейбір оқиғаларды қосып, әсірелеп немесе қысқартып, интернеттегі бағдарламалар арқылы бөліседі.

Зерттеуші әртүрлі жастағы әлеуметтік топтар арасында танымал тұлғаны әзіл-оспаққа айналдыратынын Facebook пен Twitter-дегі тегтерді зерделеу арқылы анықтаған (Guliyev, 2022, 109-125-б.).

Кез келген цифрлы әлемді меңгерген адам аңыздарды өз талғамына қарай жаңғырта алады, кейбір оқиғаларды қосып, әсірелеп немесе қысқартып, интернеттегі бағдарламалар арқылы бөліседі.

Халқымыз әртүрлі тылсым күштерге сөз арқылы әсер етіп, тілек тілеу,

WhatsApp бағдарламасында мәтінмен қатар бейне, смайлик арқылы ой бөлісу тиімді болатын жағдайлар жиі кездеседі.

«Тіл мен этнос бір тұтас» қағидасымен көне қыпшақтық мәдениет пен бүгінгі қазақ дүниетанымының ортақтығы, әлемнің тілдік бейнесін тілдік деректер арқылы ашуға ұмтылған.

Көне қыпшақтық жазба мұралардың тіліндегі тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық, этномәдени талдау жасау арқылы Ұлы Дала мәдениетінің ғасырлар бойы үнемі сабақтастықта қалыптасқан әлемнің ұлттық тілдік бейнесі көрінеді.

Қазіргі таңда ұлттық дүниетаным мен мәдениетті, этностың ойлау жүйесін сол ұлттың тіліне сүйеніп зерделеу, тіл арқылы қалыптасқан мәдениетті таразылау өзекті болып отырғаны сөзсіз.

Осы ғылым салаларының қисындары жазба ескерткіштер арқылы қыпшақтық және қазақтық мәдениетті, таным-түсінікті сабақтастыра зерделеп, әлемнің тілдік бейнесін ашуға мүмкіндік береді.

Біршама тілдік өзгерістердің тарихтың ұзын жолында жетілуін, қалыптасуын бірінші кезекте байырғы кезеңдерден сақталып келе жатқан жазба жәдігерліктердің тілдік деректерін кешенді зерделеу арқылы ғана анықтауға болады.

Академик Ә.Т.Қайдаров келелі пікірлеріне сүйенсек, ұлттың жүріп өткен сан ғасырлық даму жолы, оның айшықты іздері бал-бал тастарға, жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени жәдігерліктер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін.

тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін (34-б.).

Яғни тіл арқылы халықты танимыз.

Жазба мұрағаттардағы әлемнің тілдік бейнесі бірінші кезекте тұрақты тіркестер арқылы көрінеді.

Орта ғасыр жазба жәдігерліктері өз дәуірінің бүкіл тілдік сипатын қамти алмаса да, тұрақты тіркестер арқылы көптеген қазаққа ортақ мәдени, танымдық ақпараттар бере алады.

Білімдінің беті жарық, білімсіздің беті шарық екенін қамшы арқылы береді.

Фразеологизмдер құрамындағы компоненттерде, яғни жеке сөздерде сөздің ішкі мағыналық тұлғасы арқылы мағыналық реңк, коннотацияда ұлттық ерекшелікті айқындау жағы денотатқа қарағанда басымдау болады (Смағұлова,1998,158-б.).

Негізінен тілдік реформалар жасау арқылы әрекідік болса да ілгері елдер өздерінің ұлттық тілдерінің диагнозын қойып, ем-шара ретінде басы артық таңба, сөздерден арылып алатын.

Гуманитарлық саладағы 100 кітаптың аударылуы арқылы да талай кірме сөз еніп, термин сөздер тікелей, будан, игерімді тұлғада қолданыс тапты.

Біз осындай қадамдарға мемлекет деңгейінде бару (білім кеңістігінде қолданысқа түсіру) арқылы «зияткерлік билингуалдық» және «космополитизмді» қалыптастырып отырмыз.

жүрген орыс тілі арқылы енген кірмелердің қай түрін де бейімдеп, нормалау, яғни қазіргі қолданыстағы Емле ережелеріне өзгерістер енгізу;

- Кірме сөздер сөздігінен қазақ тіліне сіңісті болған, әбден игерілген жат сөздерді алып, оны қазақ сөздігіне енгізу арқылы ассимиляциялау;

Жалпы тіл реформасы сырттан зорлықпен жүргізілмейді, халық тұтынысындағы қолданыстарды стандарттау арқылы іштей реттеліп жүргізілсе керек.

Ал осы жағдайда ұлттық тілдің өмір сүру қабілетін, иммунитетін арттыру жалаң сөзбен, мімбелерде баяндаулар арқылы жүргізілмейді, тікелей қарекет ету, жұмыла қорғау, бар халінше ақсап тұрған тұстарын бүтіндеу арқылы мүмкін.

Ал осы жағдайда ұлттық тілдің өмір сүру қабілетін, иммунитетін арттыру жалаң сөзбен, мімбелерде баяндаулар арқылы жүргізілмейді, тікелей қарекет ету, жұмыла қорғау, бар халінше ақсап тұрған тұстарын бүтіндеу арқылы мүмкін.

Екі немесе бірнеше дауыссыз дыбыстардың қатар келуі арқылы жасалған сөздердің жазылуын кодификациялау: княз-кінәз/ кнәз; кварц-кыварыс/кварс;

Яғни жазып отырған тұлға дұрыс жазылуға тиісті нұсқаны мақсатты түрде сол арқылы қабылдауға тырысады.

Кирилшеге негізделген қазіргі қазақ жазуы орыс тілі арқылы енген сөздерді сол күйінде, яғни тілге икемделмеген күйде қабылдауға лайықталып жасалды.

Мәселен, орыс тілі арқылы енген роль, ноль сөздерін рөл, нөл деп жазу тез қалыптанып, жіңішкелік белгісінің (ь таңбасының) артық екені өзінен-өзі белгілі болды.

х әрпі һ арқылы таңбаланады: halyq, himia, sūhbat, psihologia, tarih, ştrih.

- ц әрпі және сц әріп тіркесі s әрпі арқылы жазылады: sirk, sement, desimetr; senari, abses, plebisit.

Қазіргі жазу практикасында авто// ауто, евро // еурро сияқты жарыспалы қолданыстар осы ережелер арқылы

Бірақ бір буынды сөздердің соңында түсірілмейді, қосымша ı, y әріптері арқылы жалғанады: post, postysy, postyğa; trest, trestısı, trestıge; test, testısı, testıge; soft, softysy, softyğa; lift, liftısı, liftıge.

- ск, кт, пт әріп тіркестерімен аяқталған сөздерге қосымша ı, y әріптері арқылы жалғанады: disk, diskısı, diskıge; relikt, reliktısı, reliktıge; pakt, paktısı, paktıge; fakt, faktısı, faktıge; konsept, konseptısı, konseptıge; evkalipt, evkaliptısı, evkaliptıge.

Жоғарыда көрсетілген емленің бұл баптары қазіргі кездегі донор тілдің (орыс тілінің) емле заңдылықтарынан бас тартып, қос дауыссыз дыбыстар арқылы жазылатын сөздерді қазақша игерту, қазақтың табиғи заңдылығына бағындыру болып табылады.

Бұл емле бабы жазарманға жиі қолданылатын орфограммаларды тұрпаты арқылы тез әрі оңтайлы түрде тануына ықпал етеді.

Сонымен қатар бұл емле бабы арқылы дәстүрлі, базалық норманы сақтау да көзделді.

Жалпықолданыстық сөздердің бір бөлігін будандастыру арқылы терминдер қатарына енгізуге болады.

Сөздердің қосарлануы арқылы: ваккуум-бөлмеше, ғылыми-техникалық

Сөздердің тіркесуі арқылы: жабық есік форматы, ұлттық валюта

Сөздердің бірігуі арқылы: инфрақұрылым, бейнемагнитофон

Сөздердің қысқаруы арқылы: VIP-түйіндеме, IТ-мамандар

Аты айтып тұрғандай будан терминдер екі немесе бірнеше тілдегі терминдердің қатар келуі арқылы жасалады.

Сол сияқты кейбір будан терминдер бізге орыс тілі арқылы енгендіктен орыс тілінде қалай игерілсе, тілімізге дәл сол күйінде қабылданып келді.

Қазақ тілінде жазылу тұрғысынан ешбір өзгеріссіз енген, аббревиатуралар арқылы қалыптасып кеткен будан терминдер де бар.

Кей будан терминдер негіздердің, түбірлердің қосарлануы арқылы жасалып, сызықшамен беріледі.