Ал ертеден келе жатқан мұраларды зерттеу – көнеден жаңаны жарату, бұрынғыны қазіргі үшін қызмет еттіру.

Бойын отаншылдық рух кернеген ол елі мен жері үшін ата жауына қаһармандықпен аяусыз соққы береді.

Ондағы кейіпкерлердің бәрі де белгілі бір идея, мақсат үшін жаратылған.

Сол үшін сөйлеп, сол үшін күреседі.

Сол үшін сөйлеп, сол үшін күреседі.

Заринаға ғашық болып қалған ханзада аруды көру үшін сақ даласына келгіштеп жүргенде Заринаның күйеуі Мөрмөрдің қолына түсіп қалады.

Мен үшін елімнің еркіндігінен артық ештеме жоқ» деп, онымен қош айтысады.

Түркі әдебиетінің арғы кезеңін білу үшін осы тайпа құрамына кіретін тайпалардың қалыптасу кезеңдерін толық білу қажет.

Осы бірлестіктердің саяси-әлеуметтік құрылымымен қатар рухани бітімін анықтау әдебиет тарихы үшін өте қажет.

Бұл үшін қазіргі түркі тектес мемлекеттер бұл мәселеге кең көлемде араласып, тәжірибе алмасып, ортақ жүйе түзуі әбден керек.

Заринаға ғашық болып қалған ханзада аруды көру үшін сақ даласына келгіштеп жүргенде Заринаның күйеуі Мөрмөрдің қолына түсіп қалады.

Мен үшін елімнің еркіндігінен артық ештеме жоқ» деп, сүйгенімен мәңгілікке қош айтысады.

Ол Үшін барлық мәліметтер мен деректер, жазбалар жинастырылып, қорытылуы қажет.

Қазақ халқы тарихтың осынау ұзақ сапарында еліміз үшін, тіпті адамзат үшін мақтан етерлік мол рухани байлықтар жаратты.

Қазақ халқы тарихтың осынау ұзақ сапарында еліміз үшін, тіпті адамзат үшін мақтан етерлік мол рухани байлықтар жаратты.

Ол былай деген: «толып жатқан ұсақ мәселелерге не күресіп жатқан көп пікірлерге түсіп адаспау үшін, қажетті нәрсе – негізгі тарихи байланысты ұмытпау, әрбір мәселеге сол белгілі құбылыс қалай шықты, бұл құбылыс өзінің дамуында қандай басты-басты дәуірлерді басып өтті деген тұрғылардан қарауға болады».

Ұлы марксизмшілердің бұл қағидалары бізге сонау ертеден қазірге дейінгі мәдениет мұраларының өзара тығыз байланыстығын, пролетариат мәдениет пен әдебиетті дамыту үшін адамзат жаратқан бар байлықтарды игеруі қажет екенін.

Жалпы алғанда, біздің ертеден келе жатқан мұраларды зерттеуіміз көнеден жаңаны жарату, бұрынғыны қазіргі үшін қызмет еттіру үшін болып табылады.

Жалпы алғанда, біздің ертеден келе жатқан мұраларды зерттеуіміз көнеден жаңаны жарату, бұрынғыны қазіргі үшін қызмет еттіру үшін болып табылады.

Қорқыттың өлімге қарсы түрде өлмес өмір іздеуі, «Қорқыт» жырындағы Дели Донырылдың жаналғыш әзірейілмен соғысуы, Аффасриабтың өлмеу үшін бекініс, сарай салғызуы – міне бұлар ежелгі әдебиеттің тек өзіне ғана тән тілдік, рухтық негізгі ерекшеліктері.

Кир өз жауы қай Хысырауды жеңу үшін сақтарды әйел патшасы Тұмарыспен одақ жасапты.

Кирдің бұл арам ойын білген Тұмарыс елін, жерін, жат ел, жау көзден сақтау үшін оның талабын батыл тойтарады.

Онда осындай рух болғаны үшін, елі мен жері үшін ата жауына аяусыцз соққы береді.

Онда осындай рух болғаны үшін, елі мен жері үшін ата жауына аяусыцз соққы береді.

Адамдардың бәрі де бір-бір идея, мақсат үшін жаратылған.

Сол үшін сөйлеп, сол үшін күреседі.

Сол үшін сөйлеп, сол үшін күреседі.

Тіпті осындай хал-күйлерін бейнелейтін және ата-бабаларына, ел басқарушылармен елдігі үшін күрескен ел азаматтарына арналған сын тастар, балбалдар орнатты, кітаптар жазды.

Ол бір жағынан түркі тайпларының азаттығы үшін табғаштармен күрессе,екіші жағынан түркі тайпаларының ұсақ хандықтарын біріктіріп,зор қосын ұйымдасыруға күш салады.Сондықтан ұсақ тайпалық одақтарды басым күшпен өзіне бағындырады.Бұл жағынан ол стратегя және тактикалық жақтан көреген саясатшы болып көрінеді.

Жырда суреттелуінше,ол бірден кемелді батыр болып шықпайды.Жеті жаста әкеден жетім қалған Күлтегін бірте-бірте жетілу,кемелдену үстінде көрінеді де, он жасқа келгенде ер атанады.Он алты жасында ел намысы үшін, кегі үшін жауға аттанады.Жиырмасында Чача Сеңүнмен,жиырма алты жасында қырғыздармен,онан соң түркештермен,отызында қарлықтармен,отызбірінде аздармен соғысып олардың барлығын жеңіп алады.Және онымен айқасқан батырлар да бекер батырлар емес.Күлтегін соның бірін де сау қоймайды.Қиратып тастайды.Күлтегін қырық жеті жасында қаза табады.Соған дейін ол қан майданда жауын жеңумен көрінеді әрі осы күрестерде ол ержүрек батыр ғана емес,теңдессіз кемеңгер қолбасы ретінде көрінеді.

Жырда суреттелуінше,ол бірден кемелді батыр болып шықпайды.Жеті жаста әкеден жетім қалған Күлтегін бірте-бірте жетілу,кемелдену үстінде көрінеді де, он жасқа келгенде ер атанады.Он алты жасында ел намысы үшін, кегі үшін жауға аттанады.Жиырмасында Чача Сеңүнмен,жиырма алты жасында қырғыздармен,онан соң түркештермен,отызында қарлықтармен,отызбірінде аздармен соғысып олардың барлығын жеңіп алады.Және онымен айқасқан батырлар да бекер батырлар емес.Күлтегін соның бірін де сау қоймайды.Қиратып тастайды.Күлтегін қырық жеті жасында қаза табады.Соған дейін ол қан майданда жауын жеңумен көрінеді әрі осы күрестерде ол ержүрек батыр ғана емес,теңдессіз кемеңгер қолбасы ретінде көрінеді.

Алып шалшы,азаман ақ және қарагерден басқа аттардың Күлтегіннің мінісіне шыдамауының өзі оның аса алып батыр екенін көрсету үшін қолданылған тәсіл.

• Оғыз тұлғасын тіптіде ірі,кесек көрсету үшін оны тәңірі жіберген көкжал арланмен тілденстіріп,оған жол бастаттырады.Бұл үйсін мемлекеті заманындағы түркі тайпаларының төтемдік танымы,Барлық түркі тайалары сықылды қазақ тайпалары да көк бөріні өзінің тегі,төтемі деп білген.Туларына көк бөрінің суретін сызатын болған.

• Демек, мұнан біз Оғыз қағанды қиял-ғажайып кейіпкер ретінде танысақ,ендібір жағынан оның реалистік тұрғыдағы кейіпкер(образ) екенін көреміз.Әсіресе,Оғыздың батырлығын көрсету үшін оған әдіс-айла арқылы қиятты өлтіртуі,жорық барысында Еділ өзенін,шүршіт даласын қанға бояған соғыстар,Оғыздың балаларына билігін өткізіп беруі оның реал өмірдегіел басы,батыр қолбасы болғандығын бейнелеу үшін берілгендей.Әсіресе, Оғыз қағанның мүйіз тұмсықты(қиятты)қапысын тауып өлтіруі ертегілеріміздегі елден адам салығын алатын жалмауыз айдағарды және онан сүйген қызын айыру үшін күрескен батыр жігітті еске салады.

• Демек, мұнан біз Оғыз қағанды қиял-ғажайып кейіпкер ретінде танысақ,ендібір жағынан оның реалистік тұрғыдағы кейіпкер(образ) екенін көреміз.Әсіресе,Оғыздың батырлығын көрсету үшін оған әдіс-айла арқылы қиятты өлтіртуі,жорық барысында Еділ өзенін,шүршіт даласын қанға бояған соғыстар,Оғыздың балаларына билігін өткізіп беруі оның реал өмірдегіел басы,батыр қолбасы болғандығын бейнелеу үшін берілгендей.Әсіресе, Оғыз қағанның мүйіз тұмсықты(қиятты)қапысын тауып өлтіруі ертегілеріміздегі елден адам салығын алатын жалмауыз айдағарды және онан сүйген қызын айыру үшін күрескен батыр жігітті еске салады.

• Демек, мұнан біз Оғыз қағанды қиял-ғажайып кейіпкер ретінде танысақ,ендібір жағынан оның реалистік тұрғыдағы кейіпкер(образ) екенін көреміз.Әсіресе,Оғыздың батырлығын көрсету үшін оған әдіс-айла арқылы қиятты өлтіртуі,жорық барысында Еділ өзенін,шүршіт даласын қанға бояған соғыстар,Оғыздың балаларына билігін өткізіп беруі оның реал өмірдегіел басы,батыр қолбасы болғандығын бейнелеу үшін берілгендей.Әсіресе, Оғыз қағанның мүйіз тұмсықты(қиятты)қапысын тауып өлтіруі ертегілеріміздегі елден адам салығын алатын жалмауыз айдағарды және онан сүйген қызын айыру үшін күрескен батыр жігітті еске салады.

• Мұның ең біріншісі---жорықта өзімен бірге болған ер серіктері,әрі Оғыздың оларға ат қойюы.Мысалы:Оғыздың қалың қолын еділ өзенінен сал жасап өткізген ұлық орда деген бекке қысылып,қиналған кезде қызмет көрсеткені үшін «қыпшақ»деп ат қойса,сүйікті боз айғырын мұз таудан алып келген ,үсті-басы боз қырау болған бір бекке «қарлық»деп ат береді.Щүршіттерден түскен олжаны алып кетуге арба жасаған шеберді қаңғалық(қаңлы)деп атайды.Жырдағы қыпшақ,қарлық,қаңлы т.б.

• Осы ойымызды дәлелдейтін тағы бір фактті келтірейік,Әбілғазының шежіресіндегі деректерге қарағанда, «қыпшақ» ағаштың қуысында дүниеге келгені үшін оған қыпшақ аты берілген,ол Оғыз қағанның өкіл баласы болған.

Кейін оның сенімді батыры,әйгілі қолбасшысы болған.Бір жолы еділ мен дон өзені бойындағы халықтар Оғызға қарсы шыққанда,қаған соларды басеықтыру үшін көп қолмен Қыпшақты жіберген.Қыпшақ бек наразылықты басқан соң осы жерді ұзақ уақыт билеген.Кейін ұзақ уақыт тәуелсіз өмір сүрген дешті қыпшақ мемлекетінің негізін қалаған.

Уақытында қазақ әдебиеті тарихы үшін айтыстық-тартыстық.

Көрнекті әдебиетші ғалым М.Мырзахметұлының жетекшілігімен филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған Нұрахмет Иманғазының «Қазақ әдебиетінің төркіні мен тарихын дәуірлеу» атты зерттеуінде көне түркі әдебиетінің бастаулары, дәуірленуі жөнінде тың пікірлер бар [5].

Қытай деректеріндегі түркілердің рухани тарихына байланысты әдеби үлгілер кеңестік заманда біз үшін жабық жатты.

Қандай да бір әдебиеттің дамуын түсіну үшін онымен байланыста болған әдебиеттерді, әсіресе көрші халықтардың әдебиеттерін жіті зерттегеніміз ләзім.

Дәуірлеу сынды күрделі жұмыста нәтиже шығару үшін орыс ғалымдары көп ізденіс жасағандығын байқаймыз.

Орта ғасырлық орыс әдебиеті эволюциясын ғылыми тұрғыдан түсіндіру үшін дәуірлерді анықтағанда да, ортақ әдеби ұстаным

Ол үшін сол заманда материалдың тапшылығы, әдебиеттану ғылымының даму деңгейі мүмкіндік бермеді.

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін 2009 жылы қорғалған аталған диссертациялық еңбекте негізінен алтай әдеби сынының қалыптасу, даму ерекшелігі, жанрлық сипаты көрсетіледі.

Кеңестік кезеңде осы көзқарастың өзі түрколог ғалымдар үшін үлкен жетістік болды.

Түркілердің адамзаттың дамуына қосқан үлесін, тарихында алар орнын терең зерттеген, ғылыми қауым үшін жаңа концепция жасаған Л.Н.Гумилев көне түркі ескерткіштерінің жанрлық сипатына байланысты да құнды ойлар білдіреді.

Бай рухани мұраны халық игілігіне айналдыру үшін оны заманауи тиімді әдістемемен арнайы жазылған оқулықтар және оқу құралдарымен оқытқанымыз ләзім.

Ол үшін, әрине, аталған мәселе ғылыми тұрғыдан кең қаралып, соның нәтижесінде арнайы оқу-әдістемелік еңбектер жазылу керек.

Біз үшін бұл еңбектің құнды жері: онда алтай әдебиеттану ғылымында түркі әдебиеті тарихының дәуірленуі сөз болады.

Тарихтың сол кезеңі үшін әдебиет тарихын аталған аяда қарастырып, дәл осылай дәуірлеу ғана мүмкін болатын.

Түркі әдебиеті тарихының бастау көзін анықтап, ғылыми жүйеленген дәуірленуін жасау үшін біз бүгін осы уақытқа дейін аталған өзекті мәселеге байланысты кез келген материалды жіті зерделейміз.